“Ənbiya” surəsi xülasə təfsiri və tərcüməsi

“Ənbiya” surəsi

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə!

1. İnsanların haqq-hesabı yaxınlaşıb, ancaq onlar qəflət içindədirlər, üz çeviriblər.
2. Onlara öz Rəblərindən elə bir yeni xəbərdarlıq gəlməz ki, ona istehza ilə qulaq asmasınlar.
3. Bu, qəlbləri əyləncə və qəflət içində batdığı halda baş verər. Zalımlar öz aralarında xəlvətcə pıçıldaşıb deyirlər: “Məgər bu sizin kimi adi bir insan deyilmi? Gözünüz görə-görə sehrinmi dalınca düşəcəksiniz?”
4. (Peyğəmbər) dedi: “Rəbbim göydə və yerdə danışılan bütün sözləri bilir. O, eşidəndir, biləndir!”
5. Onlar dedilər: “(Mühəmmədin (s) gətirdiyi vəhy deyil,) qarmaqarışıq yuxulardır! Xeyr, o, bunu özündən uydurmuşdur! Xeyr, o, bir şairdir! O, əvvəlki elçilərə göndərilən (möcüzələr) kimi bizə də bir möcüzə gətirməlidir”.
6. Onlardan əvvəl məhv etdiyimiz məmləkətlərdən heç biri iman gətirməmişdi. İndi bunlarmı iman gətirəcəklər?
7. Biz səndən əvvəl də yalnız vəhy nazil etdiyimiz kişilər göndərmişdik. Əgər bilmirsinizsə, bilənlərdən soruşun.
8. Biz onları yemək yeməyən bədənlər etmədik. Onlar əbədi də deyillər.
9. Sonra isə onlara verdiyimiz vədi yerinə yetirdik. Biz həm onları, həm də istədiyimiz kəsləri xilas edib, həddi aşanları məhvə uğratdıq.
10. Biz sizə xatırladan (və ayıldan) bir kitab nazil etdik. Məgər başa düşmürsünüz?

——————————————————————————————-

“Ənbiya” surəsinin ümumi məzmunu: Bu surədə əsasən peyğəmbərlərdən bəhs olunur[1].

1. Haqq-hesab və Qiyamətin yaxınlaşması deyilərkən nə nəzərdə tutulur? Bəzi təfsirçilər hesab edir ki, keçmişə nisbətdə dünyanın ömrünə artıq az qalıb. Bu səbəbdən də Qiyamət artıq yaxındır. Deyilənə görə Peyğəmbər (s) işarə və orta barmağını göstərərək buyurmuşdur: “Mənim və Qiyamətin təyin edlməsi bu ikisi kimidir.” Bəziləri bu ifadə ilə Qiyamətin qopacağında heç bir şübhə olmadığına işarə edildiyini bildirmişlər[2].

3-10. Müşriklərin peyğəmbərliklə bağlı irəli sürdükləri bəzi iradlar: Bu ayələrdə inadkar müşriklərin Quran və peyğəmbərliklə bağlı irəli sürdükləri iradlar və bəhanələrə işarə edilmişdir. Birinci irad bundan ibarət idi ki, peyğəmbər də sizin kimi insandır (3-cü ayə), insanlıq baxımından sizdən heç nəyi ilə fərqlənmir. Əgər qeyblə əlaqəli olması iddiası düzgündürsə, sizin də qeybdən xəbəriniz olmalıdır. Əgər sizin qeybdən xəbərinz yoxdursa, deməli, o yalan danışır. Möcüzə adlandırdığı və öz peyğəmbərliyinə dəlil olaraq təqdim etdiyi kitab isə möcüzə deyil, sadəcə, sizin gətirə bilmədiyiniz bir cadudur. Allah-taala bu irada iki aspektdən cavab verir: Birincisi, keçmiş peyğəmbərlərin da hamısı insan olmuşdur. İslam peyğəmbərinin bu iddası analoqu olmayan bir iddia deyil. Peyğəmbərlik insan olmaqla təzad təşkil edən bir anlayış deyil. Peyğəmbərlə peyğəmbər olmayanın fərqi vəhydədir. Allah vəhyi istədiyi şəxsə göndərə bilər. Allah kiməsə vəhy göndərirsə, bu, o demək deyil ki, hamıya vəhy göndərməlidir. Yaxud da əgər kiməsə vəhy göndərmirsə, bu, o demək deyil ki, bunu kimdənsə əsirgəməlidir. Vəhy insanla Allah arasında olan xüsusi br əlaqədir. İlahi hikmət sayəsində bəziləri ona layiq, bəzi digərləri isə layiq deyildir. Ayənin sonunda Allah-taala buyurur ki, əgər bunu bilirdinizsə, heç, yox əgər bilmirdinizsə, o zaman müşriklərin hörmət bəslədikləri və etibar etdikləri kitab əhlindən soruşun (7-ci ayə). Müşrklərin ikinci iradı onların peyğəmbər və Quranla bağlı olan və get-gedə kəskinləşən iftiralarından ibarət idi (5-ci ayə). İlk öncə onlar dedilər ki, Mühəmmədin (s) söylədikləri qarmaqarışıq yuxulardır. O, elə güman edir ki, bunlar Allah tərəfindən göndərilən vəhydir. Bu sözlər sehrdən də dəyərsizdir. Onlar yavaş-yavaş iftiralarını daha da kəskinləşdirərək deyirdilər: Bunlar qeyri-ixtiyari görülən qarmaqarışıq yuxular deyil, özündən uydurub Allaha aid etdiyi sözlərdir. Sonra daha da irəli gedərək deyirdilər: O, ümumiyyətlə, şairdir və şeir oxuyur. Bu iftira ona görə daha ağırdır ki, yalançı yalanı düşünərək, bilərəkdən danışır, şair isə düşünmədən ağlına gələni deyir, poetik cəhətdən könül oxşayan sözləri qəlibə salır. Buna görə hətta zəruri aksiomları da inkar edə, doğrunu yalan, yalanı isə doğru saya, yanlış üzərində açıq şəkildə israrla dayana bilər. Sonra müşriklər öz-özlərində belə qənaətə gəlirlər ki, Quran möcüzə deyil. Əgər Peyğəmbər (s) düz deyirsə, keçmiş peyğəmbərlər kimi möcüzə gətirsin, Musanın (ə) əsası və Salehin (ə) dəvəsi kimi möcüzələr göstərsin. Allah “əgər Mühəmməd (s) keçmiş peyğəmbərlər kimi, möcüzə gətirsə, biz iman gətirəcəyik” deyənlərin yalan danışdıqlarını belə ifadə edir: “Keçmiş ümmətlər də öz peyğəmbərlərindən qeyri-adi möcüzələr istəmiş, ancaq peyğəmbərlər onların təklif etdikləri möcüzələri göstərdiklərində yenə də iman gətirməmiş və ilahi əzaba düçar olmuşdular. Bunlar da onlar kimidirlər, yalan danışırlar.”[3] Sonra lakonik və dərin mənalı bir cümlə ilə müşriklərə belə cavab verir: Hər kəs insanlar üçün xatırlatma, ayıltma, təfəkkür və paklıq mənbəyi olan Quran ayələrini araşdırsa, onun parlaq və əbədi bir möcüzə olduğunu görər. Bütün cəhətlərdən möcüzə olduğu açıq-aşkar görünən bu kitabı inkar edib başqa möcüzələr tələb edilməsi qərəz və ağılsızlıqdan xəbər verir[4].

11. Biz zalım olan neçə-neçə məmləkəti məhv edib, sonra başqa xalqları ərsəyə gətirdik.
12. Əzabımızı hiss edən kimi dərhal oradan qaçmağa başladılar.
13. (Dedik:) “Qaçmayın! Naz-neməti bol olan həyata və yurdlarınıza qayıdın. Bəlkə sizdən istənildi. (Yoxsullar evinizə gəlib sizdən nə isə istədi və siz də onları əlboş qaytardınız.)”
14. Onlar: “Vay halımıza! Biz, həqiqətən də zalım olmuşuq”– dedilər.
15. Biz onları (küləş kimi) biçib susdurana qədər fəryad qoparırdılar.
16. Biz göyü, yeri və onların arasında olanları əyləncə üçün yaratmamışıq.
17. Əgər Biz əyləncə düzəltmək fikrində olsaydıq, Özümüzə uyğun bir şey seçərdik. Əgər bunu etsəydik (edərdik).
18. Biz haqqı batilin başına vurarıq və o da onu məhv edir. Beləcə, batil məhv olub sıradan çıxar. Allaha aid etdiyiniz sifətlərə görə vay halınıza!
19. Göylərdə və yerdə kim varsa, Ona məxsusdur. Onun yanında olanlar (mələklər) Ona ibadət etməkdən əl çəkmir və əsla yorulmurlar.
20. Onlar gecə-gündüz, usanmadan (Onun) şəninə təriflər deyirlər.
21. Yoxsa özlərinə yerdə diriltməyə qadir olan tanrılarmı qəbul etdilər?
22. Əgər göydə və yerdə Allahdan başqa tanrılar olsaydı, dağılıb məhv olardılar (dünyanın nizam-intizamı bir-birinə dəyərdi). Ərşin sahibi olan Allah onların aid etdiyi sifətlərdən ucadır!
23. Heç kəs Onun gördüyü işlərə irad tuta bilməz. Onların gördükləri işlər haqqında soruşular.
24. Allahdan başqa tanrılarmı seçdilər? De: “Sübutunuzu göstərin! Bu, mənimlə olanların və məndən öncəkilərin (peyğəmbərlərin) sözüdür”. Lakin onların çoxu əsl həqiqəti bilmir, buna görə də (ondan) üz çevirərlər.

——————————————————————————————

18. Sabit və davamlıdır: Haqq və batil bir-birinə qarşı olan anlayışlardır. Haqq öz zatında sabit, batil isə öz zatında sabit deyil, ancaq insanlarda haqq təsəvvürü yaratmaq üçün özünü haqq kimi göstərir. Əlbəttə, haqq qarşısında dayandığı zaman batil olduğu məlum olur və sıradan çıxır. Buna su və ilğımı misal göstərə bilərik. Su mövcud olan bir gerçəkdir, lakin ilğım su olmadığı halda, özünü su kimi göstərir, görənlər onun su olduğunu zənn edirlər. Ancaq susuz adam ona yaxınlaşdıqda su olmadığını görür. Allah-taala Quranda haqq və batilə aid çox misallar çəkmiş, həqiqətə uyğun olan inancları haqq, həqiqətə uyğun olmayan inancları isə batil kimi təqdim etmişdir, axirəti haqq, insanın özününkü hesab etdiyi, əldə etmək üçün qaçdığı dünya həyatını bütün bərbəzəyi ilə batil saymışdır. Allah-taala Öz zatını haqq, insanların aldandığı, Allahı qoyub meyl göstərdiklərini batil adlandırmışdır. Batilə haqq ilə qarşı-qarşıya gələnə, öz-özlüyündə onu məhv edib yerinə keçdyini təsəvvür edənə qədər möhlət vermək, sonda haqqın əli ilə batili məhv etmək Allahın sünnəsidir. Bəzi vaxtlarda haqlılar azlıqda olsalar da, zəifləsələr də, haqq inancın kökü yer üzündən əsla kəsilməz. Haqq üzərinə hücum çəkənlər nə qədər çox olsa da, haqq əsla məhv olmaz. Allah Öz peyğəmbərlərindən Öz yardımını əsirgəməz. Bıçaq sümüklərinə dirənsə də, peyğəmbərlər ümidsizliyə qapılmazlar. Nəticədə, əvvəlki ayələrə əsasən bu ayənin mənası belə olur: Biz dünyanı əyləncə üçün yaratmamışıq, batili haqq ilə vurub onu məhv etmək Bizim əzəli və əbədi sünnəmizdir. Əgər batil doğru olmayan və batil bir dəlil və inanc olarsa, haqq dəlil və inanc onu məhv edib sıradan çıxarar. Əgər batil doğru olmayan bir əməl və sünnə olarsa, heç bir qaçışı olmayan əzab həmin əməl və sünnəni məhv edər. Bir sözlə, batil nə olursa, olsun, haqq onu məhv edəcək[5]. Hədislərdə zühur etdikdən sonra İmam Zamanın (ə) quracağı dövlət bu ayənin ən bariz nümunəsi kimi təqdim edilmişdir[6].
19. Qarşıdurma arqumenti: Bu ayədə tövhid arqumentlərindən biri hesab edilən qarşıdurma arqumentinə işarə edilmişdir. Biz dünyaya bir qanunun hakim olduğunu, kainatın vahid bir sistemlə idarə edildiyini, kainatı təşkil edən ayrı-ayrı hissələr arasında heç bir ziddiyyətin olmadığını bilirik. Qanunlar və sistemlərin bu koordinasiyası dünyanın vahid mənbə tərəfindən idarə olunduğunu göstərir. Əgər mənbələr çox və istəklər müxtəlif olsaydı, bu koordinasiya mövcud olmaz və Quranın təbirincə desək, dünya dağılıb məhv olardı. Çünki iki nəfər nə qədər həmfikir olsa da, yenə də iki nəfərdir, baxışlar fərqlənməlidir. Əgər onların hər şeyi eyni olsaydı, bir olardılar. Deməli, iki nəfər olması üçün qəti surətdə fərqlər olmalı və bu fərqlərin nəticələri özünü göstərməlidir. Bu kitab nə qədər böyük olsa da, müxtəlif mövzulardan bəhs etsə də, müəllifi iki və daha artıq olacağı təqdirdə ondakı uyğunsuzluq dərhal hiss ediləcəkdi. Böyük yaradılış kitabı bütün əzəməti ilə vahid koordinasiya qanununa tabedir. Əgər dünyanın idarəçiliyinə müxtəlif iradə və mənbələr müdaxilə etsəydi, bu koordinasiya və uyğunluq əsla mümkün olmazdı. Doğrusu, nə üçün alimlər kosmik gəmiləri tam dəqiqlklə kosmosa göndərə, stansiyanı öncədən proqnozlaşdırılmış məkanda endirə, sonra onu oradan hərəkət etdirə, öncədən hesablanıb müəyən edilmiş yerdəki məkana endirə, hətta saniyə ilə ölçülən zərərləri müəyyən edə və bunun üçün proqramlar tərtib edə bilirlər? Əgər kainata iki və daha artıq iradə hakim olsaydı, hər birinin bir istəyi olardı və hər biri digərinin təsirinə qarşı çıxardı, nəticədə, dünya dağılardı[7].
20. Səndən əvvəl elə bir elçi göndərməmişik ki, ona: “Məndən başqa heç bir məbud yoxdur, yalnız Mənə ibadət edin!”– deyə vəhy etməyək.
21. Onlar dedilər: “Rəhman Allah Özünə övlad götürdü!”. O, pakdır, müqəddəsdir! Onlar (mələklər) Onun layiqli qullardır.
22. Ondan qabaq danışmazlar; (hər zaman) Onun əmrini yerinə yetirərlər.
23. O, onların indiki, gələcək və keçmiş əməllərini bilir. Onlar yalnız Onun razı qaldığı şəxslərdən ötrü şəfaət diləyir və Onun qorxusundan tir-tir əsirlər.
24. Onlardan kimsə: “Mən Ondan başqa bir tanrıyam!” – desə, onu Cəhənnəmlə cəzalandırarıq. Biz zalımları belə cəzalandıracağıq.
25. Məgər kafirlər göylərlə yer bir olduğu zaman Bizim onları bir-birindən araladığımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı görmürlərmi? Yenədəmi inanmırlar?
26. Yerin onları yırğalamamasından ötrü orada möhkəm dağlar yaratdıq. Onlar gedə bilsinlər deyə, orada dərələr və yollar yaratdıq.
27. Göyü mühafizə olunan bir tavan etdik. Onlar isə oradakı dəlillərimizdən üz çevirirlər.
28. Gecəni, gündüzü, günəşi və ayı da yaradan Odur. Onların hər biri bir orbitdə hərəkətdədir.
29. Səndən əvvəl də heç bir bəşərə ölümsüzlük nəsib etmədik. Əgər sən ölsən, onlar həmişəlik qalacaqlar?!
30. Hər kəs ölümü dadacaqdır. Biz sizi pisliklər və yaxşılıqlarla sınağa çəkirik. Sonda siz Bizə doğru qaytarılacaqsınız!

—————————————————————————————-

28. Mələklərin şəfaəti: “Onun razı qaldığı şəxslərdən ötrü şəfaət diləyir” cümləsi müşriklərin mühüm inanclarından birini, yən mələklərin insanlara şəfaətçi olması inancını rədd edir. Bəzi müşriklər mələklərə onlara şəfaətçi olacaqlarını və onları Allaha yaxınlaşdıracaqlarını düşünərək ibadət edirdilər (Bax: Yunus surəsi – 18; Zümər – 3). Allah-taala bu ayə ilə onların batil inanclarını rədd edir və bildirir ki, mələklərin şəfaəti yalnız Allahın razı qaldığı şəxslərə şamil olur. Mələklərin şəfaəti dini şirkə bulaşmamış və tövhidlə ziddiyyət təşkil edən şəxslərə şamil olur. Yalnız təkallahlılara şəfaətçi olan mələkləri Allaha şərik qoşub onlardan şəfaət diləyən şəxslərin davranışı çox təəccüb doğurur[8].
29. Göylərin və yerin yaranış prosesi: Təfsirçilər “göylərlə yer bir olduğu zaman Biz onları bir-birindən araladıq” cümləsi ilə bağlı müxtəlif fikrlər irəli sürmüşlər. Onlar arasında üç təfsir daha ağlabatandır: 1. Göylə yerin bir olması yaranışın başlanğıcına işarədir. Alimlər hesab edirlər ki, bu dünya yandırıcı qazlardan ibarət olan çox böyük bir kütlə halında olmuş, daxili partlayış və hərəkət nəticəsində tədricən parçalara bölünmüş, nəticədə, ulduzlar, planetlər, o cümlədən günəş sistemi və yer kürəsi yaranmışdır. Kainat indi də genişlənməkdədir. 2. Bitişiklik deyilərkən dünyanı təşkil edən maddələrin vahdişəkilli olması nəzərdə tutulur. Dünyanı təşkil edən bütün məddələr vahid şəkildə olmuş, ancaq zaman keçdikcə bir-birindən ayrılıb yeni tərkiblər almış, bitkilər və heyvanlar meydana gəlmiş, yerdə və göydə müxtəlif varlıqlar peyda olmuşdur. Bu varlıqların hər biri özünəməxsus nizam-intizama və xüsusiyyətlərə malikdir. Onların malik olduğu xüsusiyyətlərin hər biri Allahın əzəmətinin, sonsuz elm və qüdrətinin göstəricisidir. 3. Göyün bitişik olması deyilərkən ilk əvvəllər oradan yağış yağmaması nəzərdə tutulur. Yerin bitişk olması deyilərkən ilk vaxtlarda yerdə bitki bitməməsi nəzərdə tutulur. Ancaq Allah-taala hər ikisində açılış etmiş, göydən yağış yağdırmış, yerdən müxtəlif bitkilər bitirmişdir. Əhli-beyt (ə) hədislərinin çoxunda sonuncu təfsirə, bəzilərində isə birinci mənaya işarələr edilmişdir[9].
30. Su mövcudatın həyatının əsasını təşkil edir: Bütün canlıların həyatı sudan asılıdır. Suyun mənbəyini isə göydən yağan yağışlar təşkil edir. Alimlər hesab edirlər ki, ilk həyat tumurcuqları dənizlərin dərinliklərində meydana gəlmişdir. Buna görə də həyatın başlanğıcını su təşkil edir. Quranda insanın torpaqdan yarandığı deyilərkən, yaddan çıxarmamalıyıq ki, torpaq və sudan təşkil olunmuş palçıq nəzərdə tutulur. Bir nüansı da nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, insan və heyvanların çoxunun bədəninin böyük bir hissəsini (70%) su təşkil edir. Bəziləri mələklərin və cinlərin canlı olduqları halda, sudan yaranmadığını deyərək bu fikrə etiraz etmişlər. Ancaq onların cavabı çox sadədir. Onlar ayədə hiss olunan canlıların nəzərdə tutulduğunu nəzərdən qaçırırlar[10].
31. Göy mühafizə edilən tavandır: Göy deyilərkən ayədə yer kürəsini əhatə edən və qalınlığı yüz kilometrlərlə ölçülən hava qatı nəzərdə tutulur. Hava və qazlardan təşkil olunmuş bu zərif qat əslində, çox möhkəm və müqavimət gücünə malikdir ki, kənardan yerə yaxınlaşan istənilən cismi məhv edir və yer kürəsini hər gün yağan komet yağışından qoruyur. Bundan başqa, atmosfer təbəqəsi Günəşin zəhərli şüalarının yer kürəsinə gəlməsinin qarşısını alır və sanki süzgəc rolunu oynayır[11].
32. Kafirlər səni gördükləri zaman sənə ancaq istehza edərək: “Sizin tanrılarınıza tənə edən budurmu?”– deyirlər. Məhz onlar Rəhman olan Allahı xatırlamağı inkar edirlər.
33. İnsan (sanki) tələskənlikdən yaradılmışdır. Lakin siz tələsməyin, tezliklə Mən dəlillərimi sizə göstərəcəyəm.
34. Onlar: “Əgər doğru deyirsinizsə, bu vəd nə vaxt yetişəcək?”– deyirlər.
35. Kaş ki, kafirlər üzlərindən və kürəklərindən uzaqlaşdıra bilməyəcəkləri və onlara heç bir köməyin edilməyəcəyi vaxtı(n gələcəyini) biləydilər!
36. (Allahın bu əzabı) onları gözlənilmədən yaxalayacaq və onları heyrətə salacaqdır. Onlar onu dəf edə bilməyəcəklər və onlara aman da verilməyəcəkdir.
37. Səndən əvvəlki elçiləri də məsxərəyə qoymuşdular. Rişxənd edənləri istehza etdikləri şey məhv etdi.
38. De: “Gecə-gündüz sizi mərhəmətli Allahdan kim qoruyur?” Lakin onlar öz Rəblərini xatırlamaqdan üz çevirdilər.
39. Yoxsa onları Bizdən qoruya biləcək tanrılarımı vardır? Onlar hətta özlərinə belə kömək etməyə qadir deyillər. Bizdən də müdafiə oluna bilməzlər.
40. Biz onlara və atalarına ömürləri uzanıncaya qədər xoş güzəran verdik. (Nəticədə, onlar həddi aşdılar.) Məgər onlar Bizim gəlib sürəkli olaraq yerin tərəflərindən (yer əhalisini) əskiltdiyimizi görmürlərmi? Məgər onlar qalibdirlərmi?!

—————————————————————————————

37. Tələskənliyin pislənməsi: Bu ayədə insanın tələskənliyindən danışılır. Hətta ayənin orjnalında “insan tələskənlikdən yaranmışdır” ifadəsi işlənmişdir. İnsan o qədər tələskəndir ki, sanki ondan başqa heç nə bilmir. Məsələn filankəs başdan ayağa pislik və ya yaxşılıqdır, ya o qədər yaxşıdır ki, sanki yaxşılıqdan, ya o qədər pisdir ki, sanki pislikdən yaranmışdır[12]. Tələskənlik bəyənilməyən xüsusiyyətlərdəndir. Dini rəhbərlər və əxlaq alimləri bu xüsusiyyəti çox məzəmmət etmişlər. Əlbəttə, tələsməklə sürəti qarışdırmamaq laızmdır. Sürət proqram tam tənzimləndikdən, bütün cəhətlər hesablandıqdan sonra vaxt itkisinə yol vermədən həyata keçirilən fəaliyyətlərə şamil edilir. Tələskənlik isə proqram tam şəkildə hazır olmadan, tamamlama işlərinin aparılmasına ehtiyac duyulduğu halda, göstərilən fəaliyyətlərə şamil olur. Deməli, sürət bəyənilən bir hərəkət olduğu halda, tələskənlik bəyənilmir[13]. İmam Əli (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Zamanı yetişmədən işləri görməyə tələsməkdən, habelə zamanı yetişmiş işləri yerinə yetirməkdə səhlənkarlıq etməkdən çəkin… Hər bir şeyi yerli-yerində et, hər bir işi vaxtında yerinə yetir.”[14]
38. Əzabın nazil olmasına tələsmək: Əvvəlki ayədən belə məlum olur ki, müşriklər Peyğəmbərin (s) çağırışına qarşı olduqlarını nümayiş etdirmək üçün onunla qarşılaşdıqda onu məsxərəyə qoyur, bununla da küfr və günahlarını daha da artırırdılar. Əlbəttə, Allah onlara qarşı onların özü kimi davranmadı. Onlar Peyğəmbərin (s) dəvətini zarafata salıb məsxərəyə qoydular, ancaq Allah onların bu zarafatlarını ciddiyə aldı. Kafirlər Peyğəmbəri (s) hər məsxərəyə qoyduqlarında özlərini ilahi əzaba daha da yaxınlaşdırdılar. Sanki bu hərəkətləri ilə əzaba daha tez düçar olmaq istəyirdilər. Onlar sağlam olduqları vaxt Allahın göstərdiyi əlamətlərdən dərs götürmür, öz əzablarının əlamətlərini gəzirdilər. Buna görə də Allah bu ayədə kafir olduqdan sonra onların istehza etmələrinin səbəbini əzab əlamətlərini görməyə tələsmələri ilə izah edir və tezliklə əlamətlərini onlara göstərəcəyini xəbər verir[15].
39. Cəhənnəm odu gözlənilməz və vahiməlidir: Cəhənnəm odu gözlənilmədən gələcək, yəni günahkarlar odun haradan gəldiyini və onları necə əhatə etdiyini bilməyəcəklər. Bu məna əslində, öz izahını Allah-taalanın Cəhənnəmi vəsf edərkən buyurduğu “Allahın yandırdığı od. O od ki, qəlblərdən qalxır” (Hüməzə – 7-8), “Siz və Allahdan qeyri ibadət etdiyiniz Cəhənnəmin odunları olacaqsınız” (Ənbiya – 98) ayələrində tapır. Məlumdur ki, belə bir xüsusiyyətə malik olan od insanın daxilini sardığı kimi, zahirini də bürüyəcək. O, daxili zahərdən az yandırmayacaq. Bu od dünya odu kimi dəridən başlayıb daxilə keçmir. Cəhənnəm odu insanın dərisi ilə daxilini birlikdə yandırır. İnsan ondan xilas ola bilmir, ondan yaxa qurtarmaq üçün çıxış yolu tapa bilmir, özü ilə od arasına heç nə çəkə bilmir. Çünki od varlığının dərinliklərindən şölələnir. Buna görə də Cəhənnəm sakinlərinin yeganə reaksiyası yalnız vahimələnməkdən ibarət olur, heç yerə qaça bilmir, özlərini müdafiə edə bilmirlər[16].
40. Yer sakinlərinin fani olması Allahın qüdrətinin, yaranmışların isə acizliyinin nişanəsidir: Təfsirçilər “Biz gəlib sürəkli olaraq yerin tərəflərindən (yer əhalisini) əskildirik” cümləsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər. Bu fikirlər arasında daha ağlabatanı “yer” deyilərkən yer əhalisinin nəzərdə tutulması ilə bağlı olan fikirdr. İnsanlar tədricən və sürəkli olaraq ölüb getdikləri və dünya həyatına vida etdikləri üçün yerin tərəflərindən sürəkli olaraq əskilir. Əhli-beyt (ə) imamlarına aid edilən bəzi hədislərdə bu ayədə alimlərin ölümünün nəzərdə tutulduğu qeyd edilmişdir. Əslində, bu hədislərdə ayənin məzmunun yalnız həmin şəxslərlə məhdudlaşdığına deyil, parlaq nümunələrə işarə edildiyni yaxşı bilirik. Beləliklə, ayədə böyük insanların ölümü, çoxsaylı xalqların qırılması, hətta alimlərin ölümünün xatırlanması özlərindən razı, qürurlu və lovğa kafirlər üçün ibrət dərsi rolunu oynayır. Bununla da onların Allahla mübarizədə məğlub olacaqları onlara başa salınır[17].
41. De: “Mən sizi ancaq vəhy vasitəsilə xəbərdar edirəm”. Karlar xəbərdar edildikləri vaxt deyilənləri eşitməzlər.
42. Əgər onlara Rəbbinin ən kiçik əzabı belə toxunsa, fəryad qoparıb: “Vay halımıza! Biz zalım olmuşuq”– deyərlər.
43. Biz Qiyamət günü ədalət tərəziləri quracağıq. Heç kəsə cüzi də olsa, ədalətsizlik edilməyəcəkdir. (Gördükləri yaxşı və pis əməl) bir xardal dənəsi ağırlığında olsa belə, onu hazır edəcəyik. Bizim haqq-hesab çəkməyimiz kifayət edər.
44. Biz Musa və Haruna “furqan” (haqqı batildən ayıran), nur və müttəqilərə xatırlatma vasitəsi vermişdik.
45. O müttəqilər ki, öz Rəblərindən gizlində qorxur və Qiyamətdən lərzəyə gəlirlər.
46. Bu, nazil etdiyimiz mübarək bir zikrdir. Siz onu inkarmı edirsiniz?
47. Biz daha öncə İbrahimə də hidayət və inkişaf vasitəsi bəxş etdik. Biz onu tanıyırdıq.
48. Bir zaman o, öz atasına və tayfasına: “Bu cansız heykəllər nədir ki, siz onlara sürəkli sitayiş edirsiniz?” – dedi.
49. Onlar: “Biz atalarımızı onlara ibadət edən görmüşük!” – dedilər.
50. Dedi: “Həqiqətən, həm siz, həm də atalarınız açıq-aydın bir azğınlıq içində olmusunuz”.
51. Onlar: “Sən bizə haqq gətirmisən, yoxsa zarafat edirsən?” – dedilər.
52. Dedi: “Xeyr, sizin Rəbbiniz, yaratdığı göylərin də, yerin də Rəbbidir. Mən buna şahidlik edənlər­­dənəm.
53. Allaha and olsun ki, siz olmayanda bütlərinizi məhv etmək üçün bir plan cızacağam!”

————————————————————————————–

47. Ədalət tərəzisi: Bəziləri hesab edir ki, Qiyamətdə bu dünya tərəzlərinə bənzər tərəzilər qurulacaq. Sonra da fərz edirlər ki, insanların əməlləri orada çəkilmək üçün çəki və ağırlığa malik olacaq. Əslində isə Qiyamətdən bəhs edərkən tərəzi sözündən əməllərin ölçüləcəyini ifadə etmək üçün istifadə edilir. Bildiyimiz kimi, hər bir şeyin özünə uyğun ölçü cihazı vardır. Termometr, barometr və digər ölçü cihazları onlarla ölçülən şeyə uyğundur. Hədislərə əsasən Qiyamətdə ölçü vasitələri peyğəmbərlər, imamlar, əməl dəftərlərində qaranlıq nöqtə olmayan pak və əməlisaleh insanlardır[18]. Böyük və nümunəvi şəxsiyyətlər əməllərin ölçü miqyaslarıdır. Hər kəsin əməli onların əməllərinə bənzərlik dərəcəsi ilə ölçülür. Onların əməllərinə bənzəməyən əməllər ölçüsüz və ya çəkisi az olan əməllər hesab edilir. Allah dostları hətta bu dünyada da ölçü miqyasları hesab edilir. Onlara daha çox bənzəyənlər daha dəyərli insanlardır. Qiyamətdə bu həqiqət özünü aşkar şəkildə büruzə verəcək[19].
48. Hamı üçün xeyirli və bərəkətli olan bir kitab: Bu ayədə Quran ona görə “mübarək” adlandırılıb ki, o sabit və daimi xatırlatmaya, çoxlu xeyir-bərəkətə malik, həm möminlərə fayda verən, həm də cəmiyyətdə kafirlərin asayişini təmin edən, xülasə, qəbul etsələr də, etməsələr də bütün dünya əhalisi üçün faydalı olan bir kitabdır. Bu iddianın səbəbi bu gün insan cəmiyyətində müşahidə etdiyimiz inkişaf və islahatlardır. Əgər dönüb geriyə, Quranın nazil olduğu və ondan əvvəlki dövrə baxsaq, Quranın bərəkəti sayəsində bəşəriyyətin haradan haraya gəldiyini görər, dildə etiraf etsələr də, etməsələr də dünya əhalisinin Quranın bərəkəti sayəsində hansı inkişafa nail olduğu məlum olar. Əlbəttə, inkarçıların bu həqiqəti inkar etməsində müsəlmanlar da az rol oynanamamışlar. Çünki müsəlmanlar özləri də Qurana riayət etməkdə zəiflik göstərmişlər. Bunu Quran ayəsi də təsdiq edir. Belə ki, Quranda Peyğəmbərin (s) Qiyamət günü şikayətlənərək belə deyəcəyi qeyd edilmişdir: “Ey Rəbbim! Mənim bu ümmətim Qurandan uzaq düşdü.” (Furqan surəsi – 30)[20].
49. Müşriklərin həzrət İbrahim (ə) tərəfindən təhdid edilməsi: Bu ayədə İbrahimin (ə) dilindən nəql edilən fikir böyük ehtimalla açıq şəkildə deyilmiş bir cümlə deyil, ürəyindən keçirdiyi bir qərar olmuşdur. Çünki əksər vaxtlar qərarlar sözlə ifadə edilir. Məsələn, “artıq demişəm, mən bunu, hökmən, edəcəyəm”. Yəni mən bu işi etməyi qərara almışam. Çox güman ki, bu cümlənin xitab obyekti o dövrün bütün bütpərəstləri olmamışdır. Çünki sözügedən xalq çox güclü və öz bütlərinə qarşı həddən artıq təəssübkeş idi. İbrahim (ə) onlar üçün yad idi. Digər tərəfdən həmin vaxt İbrahmin (ə) yalnız özünün etqad bəslədiyi təkallahlıq inancına dəvətinin ilk çağı idi. Bütün bunlar bir kənara, İbrahimin (ə) öz düşmənini gəldiyi qərardan xəbərdar etməsi və açıq şəkildə “siz olmayanda bütlərinizi məhv etmək üçün plan cızacağam” deməsi ehtiyatsızlıq olardı. Əgər onun bu qərarını açıq-aşkar söylədiyini ehtimal edəriksə, o zaman ən azından bunu şəhərin bəzi sakinlərinin və bu sirri heç kəsin yanında açmayacağını ehtimal etdiyi insanların yanında söylədiyini deməliyik[21].
50. Nəhayət, (münasib bir vaxt tapıb) onların hamısını sındırıb qırıq-qırıq etdi və yalnız böyüyünü saxladı ki, bəlkə ona müraciət edələr.
51. (Bütləri bu vəziyyətdə gördükdə onlar) dedilər: “Tanrılarımızla bu cür davranan şəxs şübhəsiz ki, zalımlardandır!”
52. (Bir dəstə:) “İbrahim adlı bir gəncin bütlər haqqında pis-pis danışdığını eşitmişik”– dedi.
53. (Başqa bir dəstə:) “Şahidlik etməsi üçün onu camaatın gözləri önünə gətirin!” – dedi.
54. Dedilər: “Tanrılarımızla sənmi belə davrandın, ey İbrahim?”
55. Dedi: “Bəlkə bunu onların böyüyü edib. Əgər danışa bilirlərsə, özlərindən soruşun”.
56. Onlar vicdanlarının səsi ilə öz-özlərinə: “Həqiqətən də, siz zalımlarsınız” – dedilər.
57. Sonra “baş-ayaq çevrilib” (vicdanlarını unudub dedilər): “Axı sən bilirsən ki, bunlar danışmırlar”.
58. (İbrahim) dedi: “Elə isə Allahı qoyub sizə heç bir fayda və zərər verə bilməyənlərəmi tapınırsınız?
59. Ar olsun sizə də, Allahdan başqa tapındıqlarınıza da! Düşünmürsünüzmü?”
60. Dedilər: “Əgər bacarırsınızsa, onu yandırıb tanrılarınıza köməklik göstərin”.
61. (Nəhayət, onu oda atdılar.) Biz: “Ey od! İbrahim üçün sərin və zərərsiz ol!” – dedik.
62. Onlar İbrahimi bu planla məhv etmək istədilər, lakin Biz onları insanların ən ziyana uğramışları etdik.
63. Biz onu da, Lutu da xilas edib aləmlər üçün bərəkətli etdiyimiz yerə gətirdik.
64. Biz ona İshaqı və bir də Yaqubu bağışlayıb hamısını əməlisaleh insanlar etdik.

——————————————————————————————

63. İbrahim (ə) yalan danışmadı: İbrahim (ə) peyğəmbər və məsum olduğu, yalan danışması da əsla mümkün olmadığı halda, söylədiklərinin reallıqla üst-üstə düşməməsi təfsirçilər arasında fikir ayrılıqlarına və onların bu ayənin yozumu ilə bağlı fərqli izahlar verməsinə səbəb olmuşdur. İrəli sürülən fikirlər arasında daha məntiqlisi budur: İbrahimin (ə) bu işi böyük bütün üstünə atması danılmazdır. Ancaq bütün əlamətlər onun ciddi olmadığını göstərir. Əslində, o, bu davranışı ilə bütpərəstlərin xurafat və əsassız inanclarını onların üzünə vurmaq, cansız daş və ağacların nəinki yardım istəyənlərin problemlərini həll etmək, hətta bir cümlə belə deyib onlara pərəstiş edənlərdən yardım istəyə bilməyəcək qədər aciz olduqlarını başa salmaq istəmişdi. Biz özümüz də mübahisə zamanı qarşı tərəfin iddialarının əsassız olduğunu ortaya çıxarmaq üçün onun tərəddüdsüz qəbul etdiyi fikirləri nəqli və ya sual cümləsi formasında onun özünə təqdim edirik. Bu metodun yalanla uzaqdan-yaxından heç bir əlaqəsi yoxdur. Yalan heç bir kontekst və müəyyənləşdirici əlaməti olmayan sözlərdir. İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: “İbrahim (ə) bu sözləri onları islah etmək və bütlərin belə bir iş görə bilməyəcəyini söyləmək üçün söyləmişdir.” Sonra İmam (ə) buyurmuşdur: “And olsun Allaha, o bütlər belə bir şey etməmiş və İbrahim yalan söyləməmişdir.”[22]

68-69. İbrahimin (ə) yandırılmasına qərar verilməsi və odun gülüstana çevrilməsi: Müşriklərin İbrahimi (ə) yandırmaq qərarına gəlməsi və odun gülüstana çevrilməsi ilə bağlı çoxlu hədislər nəql edilmişdir. Burada bir neçə nüansa işarə edəcəyik: Deyilənə görə İbrahimi (ə) yandırmaq üçün qalanan tonqal o qədər böyük olmuşdur ki, quşlar həmin ərazidən uçub keçə bilməmişdir. Təbii ki, belə bir tonqala yaxın durmaq olmazdı. Buna görə də İbrahimi (ə) bu böyük odun içinə atmaq üçün mancanaqdan istifadə etmişlər. Hədislərin birində belə qeyd edilmişdir: İbrahimi (ə) mancanağa qoyub oda tullamaq istədikləri vaxt yer, göy və mələklər fəryad qoparıb Allahdan bu tövhid qəhrəmanını qorumasını istəyirlər. Cəbrail (ə) İbrahimin (ə) yanına gəlib deyir: “Bir ehtiyacın varmı?” İbrahim (ə): “Sənə yox” – deyə cavab verir. Bu vaxt Cəbrail ona deyir: “Onda ehtiyac duyduğunu Allahdan istə”. O isə belə cavab verir: “Onun mənim vəziyyətimdən xəbərdar olması kifayətdir”. Hədislərin birində qeyd edilir ki, onu oda atan zaman Allah oda: “Sərin ol!” – deyə əmr edir. Od elə soyuyur k, soyuqdan İbrahimin (ə)  dişləri bir-birinə dəyir. Allah oda: “Zərərsiz ol!” – deyə əmr edir. Bu vaxt zadəganlardan biri deyr: Mən oda onu yandırmamasını dedim. Bu vaxt tonqaldan bir od sıçrayıb onu yerindəcə yandırır[23]. Hər kəs üçün faydalı olan nüanslardan biri budur ki, bəzən insan səbəblər aləminə elə qərq olur ki, təsir və xassələrin varlıqların özünə aid olduğunu güman edir, mövcudata bu xassələri verən varlığı unudur. Deməli, Allah bəzən insanları ayıltmaq üçün bəzi şeylərin səbəb olmaq xüsusiyyətini onlardan alır, bəzisinə isə səbəb olma xüsusiyyəti verir. Bəzi varlıqlara onlar üçün səciyyəvi olmayan xassəni verir, eyni zamanda bəzilərini onlar üçün spesifik olan xassədən məhrum edir. Bununla da onların öz-özlərində heç nəyə malik olmadığını başa salır. Diqqətləri bu həqiqətlərə yönəltməklə möminlərdə təvəkkül və bəndəlik ruhunu dirildir, oyaq saxlayır, Allahdan qeyrisini düşünməməyə, Ondan qeyrisindən yardım istəməməyə yönləndirir. Möminlər problemlər odunun söndürülməsini yalnız Ondan istəyirlər, düşmənlərin məhv edilməsini Ondan xahiş edirlər, yalnız Onu görür, Ondan başqasından heç nə təmənna etmirlər[24].

 

73. Biz Öz hökmümüzlə onları (insanlara) doğru yolu göstərən rəhbərlər etdik. Onlara xeyirli işlər görməyi, namaz qılmağı və zəkat verməyi vəhy etdik. Onlar yalnız Bizə ibadət edirdilər.
74. Lutu da (yada sal!) Biz ona hökmranlıq (peyğəmbərlik) və elm bəxş etdik, çirkin işlər görən bir şəhərdən xilas etdik. Çünki onlar çirkin və pozğun insanlar idilər.
75. Onu Öz rəhmətimizə daxil etdik. O, əməlisalehlər­­dən idi.
76. Nuhu da (yada sal!) Daha öncə dua etdiyində Biz onun duasını qəbul etdik, özünü və ailəsini böyük qəm-qüssədən qurtardıq!
77. Onu ayələrimizi yalan hesab edən adamlardan müdafiə etdik. Çünki onlar pis adamlar idilər. Odur ki, Biz onların hamısını suya batırdıq.
78. Davudu və Süleymanı da (yada sal!) Bir zaman onlar camaatın çobansız qoyunlarının gecə vaxtı girib otladığı (və bərbad hala saldığı) bir əkin sahəsi barəsində hökm vermişdilər. Biz onların hökmünə şahid idik.
79. Biz onu (əsl hökmü) Süleymana başa saldıq. Onların hər ikisinə hökmranlıq və çoxlu elm bəxş etdik. Biz dağları və quşları Davudla birlikdə (Allahı) tərifləmələri üçün ram etdik. Bunu Biz etdik.
80. Biz ona (Davuda) sizi döyüşlərdə qoruması üçün zireh düzəltməyi öyrətdik. Siz şükür edirsinizmi?
81. Güclü əsən küləyi Süleymana ram etdik. Onun əmri ilə bərəkət verdiyimiz yerə tərəf əsərdi. Biz hər şeydən xəbərdar idik.

———————————————————————————–

73. İmamət – maddi və mənəvi rəhbərlik: Bu ayədə daha öncə adları çəkilmiş peyğəmbərlərə işarə edilir, insanların rəhbər və liderləri olduqları qeyd edilir. Ayədə bildirilir ki, Allah-taala bu peyğəmbərlərə peyğəmbərliklə yanaşı imamlıq, rəhbərlik də vermişdir. İmamət insanların maddi və mənəvi, zahiri və batini, cismani və ruhani yönlərinin bütün cəhətlərinə rəhbərlik mənasını ifadə edən ən son kamillik dərəcəsidir. Peyğəmbərliklə imamətin fərqi ondadır ki, peyğəmbərlər nəbilik və elçilik məqamında yalnız Allahın əmrini almaq və onu müjdə və xəbərdarlıq şəklində insanlara çatdırmaq öhdəliyi daşıyırlar. Ancaq imamət mərhələsində onlar ədalətli hökumət qurmaqla və ya hökumət olmadan da bu proqramları icra öhdəliyi daşıyırlar. Bu mərhələdə onlar tərbiyəçi, hökm və proqramların icraçısı, insanların təlim-tərbiyəçisi, pak, təmiz və insani mühit yaratmaq vəzifəsi yerinə yetirirlər. İmamət məqamı bütün ilahi proqramların həyata keçirilməsi məqamıdır. Başqa sözlə desək, obyektiv və subyektiv yönləndricilik, insanları məqsədə çatdırmaq məqamıdır. Bu cəhətdən imam öz şüaları ilə bütün canlıların həyatını təmin edən günəşə bənzəyir[25].
74. Davud və Süleyman – Allahın təyin etdiyi hakimlər: Bu və sonrakı ayədə həzrət Davud (ə) və Süleymanın (ə) hökm çıxarma əhvalatına işarə edilmişdir. Əhli-beyt (ə) hədislərindən bizə gəlib çatan məlumatlarda qeyd edilir ki, gecə vaxtı bir sürü üzüm bağına daxil olub üzümlərin yarpaqlarını və meyvələrini yeyərək bağı bərbad hala salır. Bağ sahibi Davudun yanına şikayətə gəldiyində Davud dəymiş ziyan qarşılığında bütün qoyunların bağ sahibinə verlməsinə hökm verir. Həmin vaxt azyaşlı olan Süleyman atasına çıxardığı hökmü əvəz etməsini, südündən və yunundan istifadə etməsi üçün qoyunların bağ sahibinə verilməsini, dəymiş ziyanı aradan qaldırması, bağı əvvəlki vəziyyətinə salması üçün sürü sahibinə verilməsi, bağ əvvəlki vəziyyətinə qaytarıldıqdan sonra bağın və qoyunların öz sahiblərinə qaytarılmasını təklif edir. Sonrakı ayə Allah-taala tərəfindən Süleymanın hökmünün təsdiqləndiyini göstərir[26]. Burada iki nüansa diqqət yetirmək lazımdır: Birincisi, Davud (ə) və Süleyman (ə) bağ sahibinin xəsarətinin qoyunların sahibi tərəfindən aradan qaldırılmasında yekdil olmuş, sadəcə, icra formasında fərqli metodlar təklif etmişdilər. Davudun belə bir hökm çıxarmasının səbəbi bəlkə də dəymiş ziyanın qoyunların qiymətinə bərabər olması ilə bağlı olmuşdur. Buna görə də Davud qoyunların bağ sahibinə verilməsinə hökm etmişdir. Amma Süleyman daha sadə həll yolu təklif etmişdir. “Biz onların hökmünə şahid idik” və “onların hər ikisinə hökmranlıq və çoxlu elm bəxş etdik” cümlələri hər iki peyğəmbərin Allahın hökmü əsasında hökm çıxardığını və hər iki hökmün Allah tərəfindən məqbul sayıldığını göstərir. Amma onların birinin çıxardığı hökm digərindən daha asan olmuşdur. Hədislərdə yazılanlara görə Davud özündən əvvəlki peyğəmbərlərin metodu ilə hökm etmişdir. Lakin Allah Süleymana (ə) bundan sonra hökmün fərqli şəkildə icra ediləcəyini vəhy etmişdir. İkinci nüans budur ki, Quran ayələrinə əsasən Davud (ə) həmin vaxt Allahın yer üzündəki xəlifəsi, Allah tərəfindən təyin edilmiş hökmdar idi. İcra ediləcək olan hökm onun hökmü olmalı idi. Süleymana (ə) gəldikdə isə, əlbəttə ki, o, atasının icazəsi ilə hökm vermiş və bu da səbəbsiz olmamışdır. Yoxsa ki, bir hadisə ilə bağlı iki hökm çıxarılmasının və çıxarılan hökmlərin hər birinin də ayrı-ayrılıqda keçərli olmasının heç bir mənası olmazdı. Deməli, Davud və Süleymanın hökm verməsi deylərkən əslində, onların ayrı-ayrılıqda hökm verməsi deyil, məsləhətləşməsi nəzərdə tutulur. İmam Sadiqin (ə) bir hədisində bu fikir açıq şəkildə ifadə edilmişdir. Hədislərinin birində İmam Sadiq (ə) buyurur ki, həzrət Davud (ə) bu addımı ilə öz canişinini İsrail oğullarına tanıtdırmaq və Süleymanın (ə) bu məqama layiq olduğunu başa salmaq istəmişdir[27].
75. Şam Süleymanın vətəni və bərəkətli bir məmləkətdir: Bərəkətli yer deyilərkən burada Süleymanın yaşadığı Şam nəzərdə tutulmuşdur[28].
76. Şeytanlar arasından onun üçün dalğıclıq edən və bundan başqa işlər görənlər də var idi. Biz onları nəzarətimiz altında saxlayırdıq.
77. Əyyubu da (yada sal!) Bir zaman o, Rəbbini çağırıb demişdi: “Çətinlik və əzab-əzyyətlərə məruz qalmışam. Sən rəhimlilərin ən rəhmlisisən!”
78. Biz onun duasını qəbul etdik və düçar olduğu bəlanı aradan qaldırdıq. Tərəfimizdən bir mərhəmət və ibadət edənlər üçün bir xatırlatma olsun deyə, ailəsini ona qaytardıq, üstəlik bir o qədər də əlavə etdik.
79. İsmaili, İdrisi və Zülkifli də (yada sal!) Hamısı səbir edənlərdən idilər.
80. Biz onları rəhmətimizə qovuşdurduq. Çünki onlar əməlisalehlərdən idilər.
81. Zün-nunu (Yunisi) da (yada sal!) Bir zaman o, qəzəbli (qövmündən) getmiş və onu sıxmayacağımızı (həyatı ona dar etməyəcəyimizi) güman etmişdi. Sonra da zülmətlər içində çağırıb demişdi: “Səndən başqa heç bir məbud yoxdur! Sən paksan, müqəddəssən! Mən zülm edənlərdən olmuşam!”
82. Biz onun duasını qəbul etdik və həmin qəm-qüssədən xilas etdik. Biz möminləri belə xilas edirik!
83. Zəkəriyyanı da (xatırla!) Bir zaman o yalvarıb demişdi: “Ey Rəbbim! Məni tənha buraxma. Sən varislərin ən yaxşısısan!”
84. Biz də onun duasını qəbul etdik, ona Yəhyanı bəxş etdik və zövcəsini (hamilə qalmağa) hazır etdik. Çünki onlar yaxşı işlər görməyə tələsər, ümid və qorxu ilə Bizi çağırardılar. Onlar Bizə müti idilər.

—————————————————————————————–

82. Şeytanların Süleymana (ə) xidmət göstərməsi: Bu ayədə şeytanlar kimi təqdim edilən varlıqlar “Səbə” surəsinin 12-13-cü ayələrində cin adlandırılmışdır. Bu ikisi bir-bri ilə təzad təşkil etmir. Çünki şeytanlar da cinlərdəndir. “Cin” surəsində bu mövzu haqqında bir qədər geniş məlumat verəcəyik. “Sad” və “Səbə” surələrinin ayələri, habelə bu ayə əsasında məlum olur ki, Süleymana (ə) tabe olan bu cinlər ağıllı, zirək, müxtəlif bacarıq və qabiliyyətləri olan cinlər olmuşlar. Onlar dənizdə Süleyman (ə) üçün dalğıclıq edir, dənizin altından ləl-cəvahirat və qiymətli əşyalar gətirirmişlər. “Bundan başqa işlər görərdilər” cümləsi “Səbə” surəsinin 13-cü ayəsində geniş şəkildə deyilənlərin icmalıdır. Həmin ayədə Allah-taala belə buyurmuşdur: “Onlar Süleyman nə istəyirdisə, qəsrlər, heykəllər, hovuzlara bənzər çanaqlar və yerindən tərpənməyən nəhəng qazanlar düzəldirdilər.”[29] Süleymana (ə) aid olan digər ayələrdən, o cümlədən “Sad” surəsinin 38-ci ayəsindən belə məlum olur ki, Süleyman (ə) itaət göstərməyən bir dəstə şeytanı da ram etmişdi. “Biz onları nəzarət altında saxlayırıq” cümləsində Süleymanın (ə) xidmətində olan bu dəstənin itaətdən boyun qaçırmasının qarşısının alınmasına işarə edilə bilər[30].
83. Əyyubun (ə) əhvalatının qısa məzmunu: Bir nəfər İmam Sadiqdən (ə) Əyyubun başına gələn bəla haqqında soruşduqda “əhvalatın qısa məzmunu belədir”, – deyə buyurmuşdu: Əyyubun bəlası hər hansı nemətə nankorluq etməsi ucbatından olmamışdı. Əksinə, o, daha çox şükür etdiyi üçün bu bəla və çətinliklərə məruz qalmışdı. Şeytan onun çox-çox şükür etməsinə paxıllıq edərək üzünü Allah dərgahına tutub demişdi: Ona görə bu qədər şükür edir ki, ona zəngin həyat və bol nemət bəxş etmisən. Əgər dünya nemətlərini ondan alsan, əsla Sənə şükür etməz. Məni onun dünyasına hakim et, onda görərsən məsələ mən dediyim kimidir. Allah-taala bu hadisəni haqq yolunun bütün yolçularına örnək etmək üçün Şeytana bu icazəni verir. O, Əyyubun (ə) övladlarını bir-bir onun əlindən alır. Ancaq bu bəlalar onun şükürünü azaltmaq əvəzinə daha da çoxaldır. Şeytan Allahdan Əyyubun (ə) əkin sahələrinin və qoyunlarının onun ixtiyarına verilməsini istəyir. Bu icazə verildikdən sonra Şeytan əkin sahələrinə od vurur, qoyunların axırına çıxır. Əyyubun (ə) şükürü yenə azalmır. Nəhayət Şeytan Əyyubun (ə) bədəninə təsir edə bilməyi, onu xəstələndirməyi Allahdan istəyir. Buna da icazə verilir. Əyyub (ə) elə xəstələnir ki, hətta xəstəliyin şiddətindən hərəkət etməyə taqəti olmur, ancaq ağlı və düşüncəsi yerində qalır. Xülasə, malik olduğu nemətlər biri-digərinin ardınca Əyyubdan (ə) alınır. Amma Əyub (ə) şükürdən əl çəkmir. Hətta iş o yerə çatır ki, onu görməyə gələn bir dəstə rahib deyir: “Hansı böyük günaha batmısan ki, belə bir bəlaya düçar olmusan?” Beləcə, ona qarşı məzəmmət və tənələr yağmağa başlayır. Bu hərəkətlər Əyyuba (ə) çox ağır gəlir və o, belə deyir: “Rəbbimin izzətinə and olsun ki, yetimlər, zəiflər və yoxsullar süfrədə mənimlə oturmayınca ağzıma bir tikə belə aparmamışam. Allahın yerinə yetirməli olduğum hökmləri ilə qarşılaşdıqda ən çətinini seçmişəm.” Əyyub (ə) bütün sınaqların öhdəsindən səbir və şükür etməklə gəldikdən sonra əlini duaya qaldıraraq çox ədəbli şəkildə, heç bir şikayətə yol vermədən dua edir. Bu zaman Allahın rəhmət qapıları üzünə açılır, çətinlikləri sürətlə aradan qalxır, Allahın nemətləri əvvəlkindən də çox olur, Allah-taala övladlarını dirildir, hələ üstəlik ona əlavə övladlar da bəxş edir[31].
84. Zülkifl: Böyük ehtimalla o, Bəni-İsrail peyğəmbərlərindən olmuşdur. “Kifl” sözünün mənası nəsib, öhdəlik və məsuliyyətdir. Etdiyi çoxlu ibadətlər və yaxşı əməllər qarşılığında Allah-taala ona çoxlu savab verdiyi üçün o, Zülkifl (çoxlu fayda sahibi) adlanmışdır. Bəziləri hesab edir ki, o, gecələri ibadət etməyi, gündüzləri oruc tutmağı, hökm edərkən qəzəblənməməyi əhd etdiyi və sona qədər əhdinə sadiq qaldığı üçün Zülkifl adlanmışdır. Bəzilərinə görə Zülkifl İlyasın ləqəbidir[32].

91. İsmətini qoruyan Məryəmi xatırla! Biz Öz ruhumuzdan ona üfürdük, onu və oğlunu aləmlərə bir əlamət etdik.
92. Bunlar hamısı (böyük peyğəmbərlər və onların davamçıları) vahid bir ümmətdir. Mən də sizin Rəbbinizəm. Elə isə Mənə ibadət edin!
93. Lakin onlar dinlərini parçalayıb dəstələrə ayrıldılar. Onların hamısı Bizim hüzurumuza qayıdacaq.
94. Kim mömin olduğu halda yaxşı işlər görsə, əziyyəti boşa çıxmaz (mükafatı tamamilə verilər). Şübhəsiz ki, Biz onun bütün əməllərini yazırıq.
95. Məhv etdiyimiz kəndlər və şəhərlərə qadağa qoyulmuşdur və onlar əsla geri qayıtmaz.
96. Nəhayət, Yəcuc və Məcuc (səddi) açıldığı və onlar yüksəkliklərdən sürətlə keçib gəldikləri zaman;
97. haqq olan vədimiz yaxınlaşdıqda kafirlərin gözləri qorxudan bərələcəkdir. (Deyəcəklər:) “Vay halımıza! Biz bundan qafil idik. Üstəlik zülmkar olmuşuq!”
98. Siz və Allahdan başqa tapındıqlarınız Cəhənnəmin odunu olacaqsınız. Hamınız oraya girəcəksiniz.
99. Əgər bunlar tanrı olsaydılar, ora girməzdilər. Halbuki hamısı orada əbədi qalacaqlar.
100. Onlar orada inildəyəcək və heç nə eşitməyəcəklər.
101. Daha öncə tərəfimizdən yaxşı vəd verilmiş insanlara (əməlisaleh möminlər)ə gəldikdə isə, onlar ondan uzaq tutulacaqlar.

——————————————————————————————

91. Məryəmin (ə) böyüklüyü: Məryəmin (ə) böyüklüyü ondadır ki, peyğəmbərlərdən olmadığı halda, adı Quranda peyğəmbərlərlə eyni sırada çəkilmişdir.
92. Dünyaya qayıtmaq qadağandır: Bu ayədə ilahi əzabı gördükdən, öldükdən və Bərzəx dünyasına getdikdən sonra gözləri önündən qürur pərdəsi çəkilmiş, “kaş bütün günahlarımızı yumaq üçün dünyaya qayıdaydıq”, – deyə arzu edən insanlardan danışılır. Ancaq Quran onların qayıdışının tamamilə qadağan olunduğunu və günahlarını yumaq üçün artıq heç bir çıxış yolunun olmadığını açıq şəkildə ifadə edir. Bu ayə eynilə “Muminun” surəsinin 99-cu ayəsinə bənzəyir. Həmin ayədə Allah-taala belə buyurmuşdur: “Nəhayət, onlardan birinə ölüm gəldiyi zaman deyər: “Ey Rəbbim! Məni geri qaytar. Bəlkə tərk etdiyim yaxşı əməlləri edəm”. Əsla!”[33]
93. Yəcuc və Məcucun yolunun açılacağı vaxt: Yəcuc və Məcuc haqqında “Kəhf” surəsinin 94-cü ayəsində məlumat vermişk. Bu iki tayfanın yolunun açılması deyilərkən səddin dağılması və bu vasitə ilə onların dünyanın digər regionlarına təsiri və ya hər tərəfdən dünyaya nüfuz göstərəcəkləri nəzərdə tutulur. Sözügedən ayədə bu mövzu geniş şəkildə ifadə edilməmiş, onların təkcə yer üzünə yayılması, bunun Qiyamət əlaməti olmasına işarə edilmişdir[34]. “Kəhf” surəsinin 97-98-ci ayələrində Zülqərneynin əhvalatı qeyd edildikdən, onun Yəcuc və Məcuc səddi çəkməsinə işarə edidikdən sonra o bəndin Yəcuc və Məcucun keçə bilməyəcəyi, hətta dəlik belə aça bilməyəcəyi şəkildə möhkəm və yüksək olduğuna işarə edilmişdir.
94. Odda olan məbudlar, oddan uzaq olan məbudlar: İmam Baqir (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Ənbiya” surəsinin 98-ci ayəsi nazil olduqdan sonra ayəni eşidən Məkkə əhalisi çox qorxu keçirdi. Şəhərə daxil olduğunda qüreyşlilərin mütəmadi olaraq bu ayədən danışdığını görən Abdullah ibn Zəbəri soruşur: Bu, Mühəmmədin sözüdür? “Bəli”, – deyə cavab verirlər. O deyir: “Əgər özü bunu etiraf etsə, onunla mübahisəyə qalxacağam”. Nəhayət onu Mühəmmədlə görüşdürürlər. İbn Zəbəri soruşur: Söylədiyin cümlə təkcə biz və tanrılarımız haqqındadır, yoxsa bütün bütpərəst xalqlar və onların tanrıları haqqındadır? Peyğəmbər (s) buyurur: Siz və tanrılarınız, bütün ümmətlər və onların tanrıları haqqındadır. Yalnız Allahın Özünün istisna etiyi şəxslər xaricdir. İbn Zəbəri deyir: And olsun tanrıya ki, bu dəqiqə sənin cavabını verəcəyəm. Nəsranilərin İsa və anasına ibadət etdiklərini bildiyin halda İsa haqqında yaxşı və xeyirli sözlər danışan sən deyildinmi? Habelə bir qup insan mələklərə sitayiş edir. Onda onlar və ibadət etdikləri odda deyillər? Əgər oddadırlarsa, deməli, İsa və mələklər də odda olacaq? Peyğəmbər (s) buyurur: Xeyr, İsa və mələklər odda deyil. Bunu eşidən qüreyşlilər hay-küy salıb gülüşərək deyirlər: İbn Zəbəri səni yaxşı susdurdu. Peyğəmbər (s) buyurur: Siz mənim sözümü başa düşmədiniz və əbəs yerə hay-küy saldınız. Məgər mən “Allahın istisna etdikləri xaricdir”, demədimmi? Bunu deyərkən Allahın “daha öncə tərəfimizdən yaxşı vəd verilmiş insanlar” ayəsini nəzərdə tutmuşdum.”[35]
95. Qiyamətdə kimlər əzabdan uzaq olacaq? Hədislərinin birində Peyğəmbərin (s) İmam Əliyə (ə) xitabən belə buyurduğunu oxuyuruq: “Ey Əli! Sən və şiələrin hovuzun kənarındasınız, dostlarınıza su verir, düşmənlərinizi ondan məhrum edirsiniz. Siz insanların narahatlıq keçirdiyi böyük gün əmin-amanlıqda və Allahın ərşinin kölgəsindəsiniz. Hamı qorxu içindədir, siz qorxmursunuz, insanlar qəm-qüssə içindədir, sizin heç bir qəminiz yoxdur. “Daha öncə tərəfimizdən yaxşı vəd verilmiş insanlar”, habelə “ən böyük dəhşət belə onları kədərləndirməyəcək. Mələklər onları qarşılayıb: “Bu, sizə vəd olunmuş gününüzdür!”– deyəcəklər” ayəsi sizin haqqınızda nazil olub.”[36]
96. Onlar Cəhənnəm odunun səsini eşitməyəcəklər. Ürəkləri istədiyi şeydə əbədi qalacaqlar.
97. Ən böyük dəhşət belə onları kədərləndirməyəcək. Mələklər onları qarşılayıb: “Bu, sizə vəd olunmuş gününüzdür!”(– deyəcəklər.)
98. O gün göyü yazılı dürmək kimi bükəcəyik. (Məxluqatı) ilk dəfə yaratdığımız kimi yenə əvvəlki halına qaytaracağıq. Bu, bizim verdiyimiz vəddir. Sözsüz ki, Biz onu yerinə yetirəcəyik.
99. Biz zikrdən (Tövratdan) sonra Zəburda da yazmışdıq ki, yer üzünə Mə­­nim əməlisaleh qullarım varis olacaqlar.
100. Bunda ibadət edənlər üçün bir bildiriş vardır.
101. Səni də aləmlərə ancaq bir rəhmət olaraq göndərdik.
102. De: “Mənə vəhy olunan yalnız budur ki, sizin tanrınız tək olan Allahdır. Təslim olursunuzmu?”
103. Əgər onlar üz döndərsələr, de: “Mən sizn hamınıza bərabər səviyyədə təbliğ etdim. Sizə vəd olunan şeyin yaxın və ya uzaq olduğunu bilmirəm.
104. Allah açıq deyilən sözü də, sizin gizlədib saxladıqlarınızı da bilir.
105. Mən bilmirəm, bəlkə də bu, sizi sınaqdan keçirtmək və müəyyən müddətə qədər faydalanmağınız üçündür”.
106. (Peyğəmbər) dedi: “Ey Rəbbim! Ədalətlə hökm ver! Rəbbimiz sizin aid etdiyiniz sifətlərə qarşı yardım dilədiyim Rəhmandır”.

—————————————————————————————–

103. Qiyamətin böyük qorxusu: Qorxu deyilərkən burada dünyanın sonunda sur çalınarkən yaranan qorxu nəzərdə tutulur. “Nəml” surəsinin 87-ci ayəsində belə buyurulmuşdur: “(Xatırlayın!) Sur çalınacağı gün Allahın istədiklərindən başqa, göylərdə və yerdə olanlar dəhşətə düşəcək.”[37]
104. Göyün dürmələndiyi gün: Keçmiş zamanlarda məktub və kitab yazmaq üçün lüləşəkilli vərəqlərdən istifadə olunurdu. Bu lülələr bir-birinə bükülürdü. Yazı yazmağa onun bir tərəfindən başlanılırdı. Yazı sona yetdikdən sonra dürmək bir kənara qoyulurdu. Buna görə də həm məktublar, həm də kitablar dürmək şəklində olurdu. Sözügedən dürməyə ərəb dilində “sicl” deyilir. Ayədə dünyanın sonu çatdığı vaxt varlıq aləminin dürməyinin bükülməsi ilə bağlı çox incə bir bənzətmə aparılmışdır. Bu gün həmin dürmək açıqdır, bütün şəkilləri və xətləri oxunur, hər bir xətt və şəkil öz yerindədir. Ancaq Qiyamət əmri yetişdiyində bu böyük lülə bütün xətləri və şəkilləri ilə birlikdə büküləcək. Əlbəttə, dünyanın bükülməsi onun tamamilə məhv olması demək deyil, onun bir-birinə çırpılıp toplanmasıdır. Başqa sözlə desək, dünyanın forması dəyişəcək, ancaq maddəsi dəyişməyəcək. Bu, dirilişdən bəhs edən müxtəlif ayələrdən, xüsusilə insanın çürümüş sümüklərinin yenidən toplanacağından və qəbirdən qalxacağından bəhs edən ayələrdən daha yaxşı başa düşülür[38].
105. Əməlisaleh bəndələr yer üzünün varisləridir: Varis deyiləkən heç bir alqı-satqı olmadan malın bir nəfərdən başqasına keçməsi başa düşülür. Yerin varisləri deyilərkən yer üzünün mənfəətləri üzərindəki hökmranlığın başqalarından əməlisalehlərə keçməsi, yer üzünün bərəkətinin onlara aid olması nəzərdə tutulur. Sözügedən bərəkətlər dünyəvi nemətlər, yəni əməlisaleh bəndələrin dünya həyatından bəhrələndiyi dünya nemətləri kimi də başa düşülə bilər. Belə olan halda, ayənin ümumi məzmunu belə olur: Yer üzü tezliklə şirk və günah çirkabından təmizlənəcək, Allaha bəndəlik edən, Ona şərik qoşmayan əməlisaleh insan cəmiyyəti təmizlənmiş dünyada yaşayacaq. “Nur” surəsinin 55-ci ayəsində də bu mövzuya işarə edilmişdir. Ayədə qeyd olunan bərəkətlər axirət dünyasına da aid ola bilər. Axirət dünyasına aid olan bərəkətlər deyiləkən Allaha yaxınlıq, irs deyiləkən isə onların Cənnətin sahibi olacağı nəzərdə tutulur. Belə ki, Allah-taala “Zümər” surəsinin 74-cü ayəsində Cənnət sakinlərinin dilindən belə buyurmuşdur: “Həmd və səna bizə verdiyi vədini yerinə yetirən və bizi yerə varis edən Allaha məxsusdur! Biz Cənnətin istədiyimiz yerində sakin oluruq…” Deməli, nəzər nöqtəsi olan ayə həm bu dünya, həm də axirət haqqındadır. Yəni dünya və axirət nemətləri və bərəkətləri əməlisaleh insanlara məxsus olacaq. Əhli-beyt (ə) hədislərində İmam Mehdi (ə) və onun səhabələrinin quracağı dövlət bu ayənin ən parlaq nümunələrindən biri kimi təqdim edilmişdir. Bu da dünya nemətlərinin və bərəkətlərinin sonda əməlisaleh insanlara aid olduğunu göstərir[39].
106. İlahi əzabın təxirə düşməsinin iki səbəbi: Bu ayədə ilahi əzabın təxirə düşməsi ilə bağlı iki səbəb qeyd edilmişdir: Birinci səbəb sınaqla bağlıdır. Allah insanları tam şəkildə sınamayınca əzab göndərməyə əsla tələsmir. İkinci səbəb isə möhlətlə bağlıdır. Sınaqları başa çatmış, əzabları qətiləşmiş şəxslərin əzabı daha ağır olsun deyə, nemət içində boğulmaları üçün Allah onların nemətlərini artırır. Ağrı-acını daha kəskin şəkildə dadsınlar, məhrumların və zülmə məruz qalmışların əzab-əziyyətlərini daha yaxşı hiss etsinlər deyə, tamamilə zövq-səfaya daldıqları vaxt əzab qamçısını endirir[40].

[1] Əl-Mizan, c.14, səh.244

[2] Nümunə, c.13, səh.353

[3] Əl-Mizan, c.14, səh.251

[4] Nümunə, c.13, səh.363

[5] Əl-Mizan, c.14, səh.263

[6] Ətyəbül-bəyan, c.9, səh.152

[7] Nümunə, c.13, səh.381

[8] Əl-Mizan, c.14, səh.378

[9] Nümunə, c.13, səh.394

[10] Nümunə, c.13, səh.396

[11] Nümunə, c.13, səh.398

[12] Əl-Mizan, c.14, səh.290

[13] Nümunə, c.13, səh.313

[14] Nəhcül-bəlağə, 53-cü məktub

[15] Əl-Mizan, c.14, səh.290

[16] Əl-Mizan, c.14, səh.291

[17] Nümunə, c.13, səh.415

[18] Nümunə, c.13, səh.431

[19] Pəyame-Quran, c.6, səh.160

[20] Əl-Mizan, c.14, səh.298

[21] Əl-Mizan, c.14, səh.300

[22] Nümunə, c.13, səh.438

[23] Nümunə, c.13, səh.445

[24] Nümunə, c.13, səh.447

[25] Nümunə, c.13, səh.454

[26] Nümunə, c.13, səh.466

[27] Əl-Mizan, c.14, səh.312

[28] Əl-Mizan, c.14, səh.315

[29] Nümunə, c.13, səh.475

[30] Nümunə, c.13, səh.475

[31] Nümunə, c.13, səh.479

[32] Nümunə, c.13, səh.483

[33] Əl-Mizan, c.14, səh.318

[34] Nümunə, c.13, səh.502

[35] Əl-Mizan, c.14, səh.335

[36] Əl-Mizan, c.14, səh.337

[37] Əl-Mizan, c.14, səh.329

[38] Nümunə, c.13, səh.512

[39] Əl-Mizan, c.14, səh.331

[40] Nümunə, c.13, səh.530