“Nəhl” surəsi

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə!

1. (Müşrikləri və günahkarları cəzalanadırmaq üçün) Allahın əmri yetişdi. Ona tələsməyin. Allah müşriklərin Ona qoşduqları ortaqlardan uzaq və ucadır.
2. Öz hökmü ilə qullarından istədiyi hər kəsə mələkləri ruhla göndərib (belə bir göstəriş verir): “İnsanları qorxudub xəbərdar edin ki, Məndən başqa məbud yoxdur. Məndən (Mənə qarşı çıxmaqdan) qorxun!”
3. Göyləri və yeri gerçək yaratmışdır. O, müşriklərin qoşduqları ortaqlardan ucadır.
4. O, insanı dəyərsiz nütfədən yaratdı. Sonda özünün açıq-aşkar müdafiəçisinə çevrildi.
5. Mal-qaranı da O yaratdı. Onlarda sizin üçün geyim vasitəsi və başqa faydalar vardır. Onların ətindən yeyirsiniz.
6. Onları istirahət etdikləri yerə qaytardıqda və (səhərlər) çölə buraxdıqda onlarda sizin üçün əzəmət və gözəllik vardır.

———————————————————————————

90-91. Quranı bölənlər: Bu ayənin iki məşhur təfsiri var: Birinci təfsirə görə Quranı bölənlər deyilərkən, Allahın dini və hökmlərini öz mənafelərinə uyğun şəkildə bölüb, xeyirlərinə olanları qəbul edən, zərərlərinə olanı inkar edənlər nəzərdə tutulur[1]. İkinci təfsirə görə bu iki ayə həzrət Mühəmməd (s) peyğəmbərliyə seçildiyi ilk vaxtlar insanları Allah yolundan çəkindirmək üçün Quranı parça-parça edənlər nəzərdə tutulur. Buna görə Allah əzab göndərib onları məhv etmişdi. Bəzi hədislərdə onların Qüreyş tayfasından olduğu qeyd edilmişdir. Bu dəstə Quranı cırıb deyirdi: “Quran sehr-cadu və uydurma əfsanələrdir”. Həcc mövsümündə Məkkəyə giriş yollarında adamlar saxlayıb Məkkəyə gələnlərin Peyğəmbərlə (s) görüşməsinə mane olurdular. Bu surənin 95-ci ayəsindəki istehza edənlər deyilərkən də ola bilsin ki, bu dəstə nəzərdə tutulmuşdur. Bu ayəni izah edərkən həmin dəstənin beş nəfərdən ibarət olduğunu qeyd etmişlər. 95-ci ayə nazil olarkən Peyğəmbər (s) onların xar olacağını və sonda onları ən pis şəkildə öldürəcəyini bilirdi[2].

94. Peyğəmbərin (s) aşkar dəvətə başlaması: Yazılanlara görə həzrət Mühəmməd (s) peyğəmbərliyə seçildikdən sonra üç il gizli təblğat aparmışdır. Peyğəmbərə (s) ilk başlanğıcda az sayda adam iman gətirmişdi. Bəlkə də bu say İmam Əli (ə) və həzrət Xədicə ilə məhdudlaşırdı. Sözügedən ayə nazil olduqda Peyğəmbərə (s) dəvətini aşkara çıxarmaq, artıq gizli deyil, aşkarda təbliğat aparmaq göstərişi verildi[3].

“Nəhl” surəsinin ümumi məzmunu: Bu surənin beş mövzunu əhatə etiyini deyə bilərik: 1. Allahın bəxş etdiyi nemətlərin şərh edlməsi; 2. Tövhidlə bağlı dəlillər, Allahın yaratmaq əzəməti, axirət, müşrik və günahkarların təhdid edilməsi; 3. Müxtəlif İslam hökmlərinin bəyan edilməsi, o cümlədən ədalətli olmaq, yaxşılıq etmək, cihad, günah, zülm, haqsızlıq, əhd sındırmaqdan çəkinməklə bağlı əmr, Allahın bəxş etdiyi nemətlərə görə şükür etmək göstərişi; 4. Müşriklərin bidətlərinin qeyd edilməsi; 5. İnsanların Şeytan vəsvəsəsindən qorunmağa çağırılması[4].

1. İlahi əzabın qətiliyi və müşriklərin ona tələsməsi: Quranın bəzi ayələrində qeyd edilir ki, kafirlər Peyğəmbərin (s) ilahi əzabla bağlı təhdidləri qarşısında inadkarlıq və təkəbbür göstərərək istehza ilə deyirdilər: Əgər dediyin əzab və cəza düzdürsə, bəs nə üçün gəlmir? Allah-taala bu ayədə kafirələrə xitab edərək buyurur: “Əzaba tələsməyin, Allahın kafirlərlərə əzab göndərilməsi ilə bağlı əmri tezliklə gələcək.” Buna görə də ayədə şühudi keçmiş zaman formasından (“yetişdi” feilindən) istifadə edilmişdir. Bu da əzabın qəti və qaçılmaz olduğunu göstərir. Bu formadan Quranda çox istifadə edilir. Ayrı-ayrı ayələrdə gələcəkdə baş verməsi qəti olan işlər şühudi keçmiş zaman forması ilə ifadə edilmişdir. Sanki o, artıq baş vermiş bir hadisə qədər qətidir. “Allahın əmri” deyilərkən Allahın Peyğəmbərə (s) və möminlərə verdiyi vəd nəzərdə tutulur. Həmin vədində Allah müşrikləri təhdid edir, möminlərə kömək ediləcəyini, kafirləri xar və əzaba düçar edəcəyini, dinini aşakar edəcəyini, sonda küfr və şirkin kökünü kəsəcəyini elan edir. Bəzi hədislərdə bu ayədə həzrət Mehdinin (ə) zühuruna işarə edildiyi və ayənin Allahın bu barədə olan əmrinin ən parlaq nümunəsi olduğu qeyd eidlmişdir[5].
2. Onlar sizin ağır yüklərinizi özünüzün çətinliklə apara biləcəyiniz bir şəhərə daşıyır. Rəbbiniz mərhəmətlidir, rəhimlidir.
3. Atları, qatırları və uzunqulaqları həm minməyiniz, həm də sizə zinət olsun deyə yaratdı. Hələ bilmədiyiniz çox şeylər yaradacaqdır.
4. Doğru yol göstərmək Allaha aiddir. Ancaq bəzi yollar əyridir. Əgər Allah istəsə, sizin hamınızı düz yola yönləndirər. (Ancaq məcburi olduğu üçün faydası yoxdur.)
5. Göydən suyu endirən Odur. Bu, həm sizin içməyiniz, həm də heyvanlarınızı otardığınız bitki və ağaclar üçündür.
6. (Allah) onunla sizin üçün dənli bitkilər, zeytun, xurma, üzüm və (başqa) meyvələrin hamısından yetişdirir. Həqiqətən, bunda anlayan adamlar üçün aydın dəlil vardır.
7. O, gecəni və gündüzü, günəşi və ayı sizə ram etdi. Ulduzlar da Onun əmri ilə sizə ram edilmişdir. Sözsüz ki, bunda ağlını işlədən insanlar üçün əlamətlər vardır.
8. Yer üzündə yaratdığı rəngarəng varlıqları da sizə ram etdi. Bunda xatırlayan insanlar üçün dəlillər vardır.
9. O, təzə ət yeməyiniz və taxmaqdan ötrü zinət əşyaları çıxarmağınız üçün dənizi də sizə ram etdi. Allahın lütfündən faydalanasınız deyə, dənizin bağrını dələn gəmiləri görürsən. Bəlkə Onun nemətlərinə şükür edəsiniz.

————————————————————————————-

9. Doğru yolu göstərmək Allaha aiddir: Əvvəlki ayədə insanın maddi tələbatlarını ödəməsi üçün quruda istifadə etdiyi minik vasitələrindən söhbət açılmışdır. Bu ayədə Allah insanın mənəviyyat yoluna işarə edərək kamilliyə çatması üçün ona yol göstərəcəyini buyurur. Bu istiqamətləndirmə iki vasitə ilə gerçəkləşir: 1. Daxildən insanı yaxşı işlər görməyə və kamilliyə səsləyən fitrət yolu; 2. Xaricdən insanı Allaha doğru dəvət edən peyğəmbərlər və səmavi kitablar. Əlbəttə, bəziləri hesab edə bilər ki, əgər doğru yolu göstərmək Allaha vacibdirsə, bəs onda nə üçün insanlar doğru yolda deyil? Bu, Allahın acizliyindən xəbər vermirmi? Yəni Allah insanları doğru yola yönəldə bilmir. (Allaha sığınırıq bu sözü deməkdən.) Allah-taala belə bir şübhənin yaranmasının qarşısını almaq üçün ayənin sonunda belə buyurur: “Əgər Allah istəsə, sizin hamınızı düz yola yönləndirər.” Bu, o deməkdir ki, Allah bəndələrin doğru yola məcburi deyil, öz seçimləri ilə, ixtiyari şəkildə yönlənməsini istəyir. Başqa sözlə desək, öz ixtiyar və iradələri ilə yaxşı işlər görüb günahlardan çəkinərək ilahi hidayətə layiq görülsünlər. Maraqlıdır ki, bu ayədə Allah insana mənəvi yolu göstərməyi Özünə lazım hesab etmişdir. Halbuki maddi nemətlərlə bağlı belə bir söz deməmişdir. Bu da hidayət nemətinin maddi nemətlərdən daha üstün olduğunu göstərir[6].
10. Zeytun, xurma və üzümün xüsusiyyətləri: Ortaya belə bir sual çıxa bilər ki, nə üçün Quranda yalnız üç meyvəyə, yəni zeytun, üzüm və xurmaya daha çox əhəmiyyət verilmişdir? Ola bilsin ki, bu, digər meyvələrlə müqayisədə onların daha çox faydalı olması ilə bağlıdır. Bədənin enerji təminatında zeytun yağının çox böyük əhəmiyyəti var, hərarət kalorisi çox yüksəkdir. Buna görə də gücləndirici vasitə hesab edilir. Zeytun yağı həm də qaraciyərin səmimi dostu hesab edilir. Böyrək fəsadlarının, öd daşlarının, böyrək sancılarının, qəbzlərin aradan qaldırılmasında çox faydalıdır. Quranda zeytun ağacı “mübarək ağac” adlandırılmışdır[7]. İmam Həsən (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Adəm (ə) oğluna vəsiyyət edərkən ona belə buyurmuşdur: Zeytun ye, çünki o, xeyirli və bərəkətli ağaclardandır.”[8]

Xurma sümüklərin möhkəmlənməsində əsas rol oynayan zəngin kalsium ehtiyatına, beyinin əsas ünsürlərindən olan, əsəb və yorğunluğun qarşısını alan, görməni yaxşılaşdıran fosfora malikdir. Xurmada olan potasium mədə yarasının meydana gəlməsinin qarşısını alır. Potasium ümumyyətlə bədən əzələləri və toxumaları üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Statistika göstərir ki, xurma istifadəçiləri xərçəng xəstəliynə daha az tutulurlar. Ümumiyyətlə, bu, maqneziumun mövcudluğu ilə bağlıdır. Xurmada mövcud olan şəkər ən yaxşı şəkərlərdəndir. Belə ki, hətta şəkər xəstəsi olanlar da ondan istifadə edə bilərlər. Peyğəmbər (s) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Xurma olmayan evin sakinləri acdır”.

Həkimlər üzümü təbii əczaxana hesab edirlər. Üzüm təqribən ana südünün malik olduğu xüsusiyyətlərə malikdir.  Buna görə tam bir qida hesab edilir. Üzüm bədəndə ətdən iki dəfə artıq hərarət yaradır. Bundan başqa, antitoksik keyfiyyətə malikdir. Qanın təmizlənməsi, revmatizm, podaqra, qan cövhərinin çoxluğu xəstəliklərinin müalicəsində çox böyük əhəmiyyəti var. Üzüm mədə-bağırsaq sistemini təmizləyir, stressi azaldır, insana xoş əhval-ruhiyyə bəxş edir. Bu meyvə çox qiymətli qida növü olmaqla yanaşı, mikrobları məhv etmək gücünə malikdir, hətta xərçəng xəstəliyi ilə mübarizədə mühüm rol oynayır. Peyğəmbər (s) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Sizin ən yaxşı meyvəniz üzümdür”[9].

15. O, sizi silkələməsin deyə, yer üzündə sabit və möhkəm dağlar, düzgün səmt götürəsiniz deyə, çaylar və yollar yaratdı.
16. Əlamətlər yaratdı. (Gecələr) ulduzlar vasitəsilə istiqamətlərini müəyyənləşdirirlər.
17. Yaradan yaratmayan kimidirmi? Xatırlamırsınızmı?
18. Əgər Allahın nemətlərini saymalı olsanız, əsla sayıb qurtara bilməzsiniz. Allah bağışlayandır, rəhm­­lidir.
19. Allah gizli saxladığınızı da, aşkara çıxartdığınızı da bilir.
20. Allahdan başqa çağırdığınız məbudlar heç bir şey yarada bilməzlər. Çünki onlar özləri də yaradılmışlar.
21. Onlar dirilə bilməyəcək ölülərdir və (ibadət edənlərinin) nə vaxt qaldırılacaqlarını da bilmirlər.
22. Sizin məbudunuz tək olan Allahdır. Axirətə inanmayanların qəlbi (haqqı) inkar edir. Özləri də təkəbbürlüdürlər.
23. Şübhəsiz Allah onların gizli saxladığından da, aşkara çıxartdığından da xəbərdardır. O, təkəbbürlüləri sevmir.
24. Onlardan: “Rəbbiniz nə nazil etmişdir?”– deyə soruşulduqda, onlar: “Bunlar (ilahi vəhy deyil,) keçmişdəkilərin uydurma nağıllarıdır!”– deyərlər.
25. Onlar Qiyamət günü öz günahlarının hamısını və nadanlıqları üzündən azdırdıqları kəslərin günahlarının bir qismini daşımalıdırlar. Bilin, onlar pis bir ağır yük daşıyırlar.
26. Onlardan öncəkilər də belə hiylələr qurmuşdular. Lakin Allah onların (həyat) tikililərini özülündən dağıtdı, tavanları başlarına uçdu və əzab onlara bilmədikləri yerdən gəldi.

————————————————————————————-

15. Yerin qoruyucuları: Bu cümlə Quranın bir neçə yerində təkrar edilmişdir. Ümumiyyətlə, dağların quruluşu elədir ki, onlar kökdən bir-birinə birləşmiş və sanki zireh kimi yer kürəsini əhatə etmişlər. Bu da yeraltı qazların təzyiqi nəticəsində hər an baş vermə ehtimalı olan təkanların qarşısının alınmasında böyük rol oynayır. Bundan əlavə, dağların xüsusi vəziyyəti yer səthinin ayın cazibəsi (qabarma və çəkilmə) qarşısındakı müqavimətini artırır və cazibənin təsirini minimuma endirir. Həmçinin o,  güclü tufan və daimi hava axınının yerin  səthinə göstərdiyi böyük təzyiqləri  azaldır. Çünki dağlar olmasaydı, yerin hamar səthi davamlı olaraq güclü küləklərə məruz qalar və onda rahatlığın təsəvvür edilməsi  mümkünsüz olardı[10]. Bu ayədən çayların yaranması ilə dağların meydana gəlməsi arasında əlaqə olduğu başa düşülür. Bütün il boyu axan və susuz əraziləri su ilə təmin edən böyük çaylar dağların zirvəsində qar və buz formasında toplanmış sular sayəsində meydana gəlir. Buna görə də dünyanın böyük dağları mövcud çayların mənbəyi hesab edilir. Bəziləri səhvən düşünə bilər ki, dağlar yerin hissələrini bir-birindən ayırır, gediş-gəlişlərə, yerüstü hərəkətlərə mane olur. Ancaq bu ayədə Allah-taala yollarını azmamaları və mənzil başına çatmaları üçün dağlarda yollar və dərələr yaratdığını buyurmuşdur[11].
16. Yerdə və göydə olan əlamətlər: Allah öncəki ayədə yol nemətindən söz açmışdır. Yollarda əlamət və nişanlar olmadan insan mənzil başına çata bilmədiyi üçün sonrakı ayədə əlamətlərə işarə etmişdir. Dağ və dərələrin forması, yer kürəsinin eniş və yoxuşları, torpaq və dağların rəngləri və sair insanı azmağa qoymayan əlamətlərdir. Əgər yer üzü bir cür və eyni şəkildə olsaydı, düz yolla hərəkət etmək mümkün olmazdı və insan hər an aza və yolunu qarışdıra bilərdi. Bəzən insanlar gecə vaxtı səhra və ya okeanlarda hərəkət etməli olurlar. Səhra və dənizlərdə bu əlamətlər olmadığı üçün Allah göydəki əlamətləri, yəni ulduzları insanların yardımına göndərir ki, məqsədlərinə çatsınlar. Bu ayələrdə maddi yollar və əlamətlərdən danışılsa da, Quranın bu kontekstdəki bəyanı insanın mənəvi həyatı üçün bir meyar ola bilər. Çünki istənilən müqəddəs hədəfə nail olmaq üçün insanın doğru yol seçməsi zəruridir. Xoşbəxtlik yolunu səhv salmamaq və haqq yoldan sapmamaq üçün əlamət və nişanələrin həyati əhəmiyyəti vardır. Əhli-beyt (ə) hədislərində ayədəki “ulduz” sözü Peyğəmbər (s), “əlamətlər” sözü isə imamlar (ə) kimi yozulmuşdur. Əlbəttə, bu da ayənin mənəvi təfsirinə işarədir[12].
17. Təkəbbürlülük kafirlərə xas olan xüsusiyyətdir: Quranın bir neçə ayəsində təkəbbür kafirlərə xas olan xüsusiyyət kimi təqdim edilmişdir. Amma burada “təkəbbür” deyilərkən haqq qarşısında təkəbbür və inadkarlıq göstərmək, onu qəbul etməmək nəzərdə tutulur. Bu növ təkəbbür bütün hidayət yollarını insanın üzünə bağlayır və onu bütün ömrü boyu bədbəxtlik, günah və imansızlıq içində saxlayır. İmam Əli (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “İblis Allahın düşməni, təəssübkeşlərin öndəri, təkəbbürlülərin rəhbəridir”. Buna görə də varlı və yoxsul olmasından asılı olmayaraq haqqı qəbul etməkdən boyun qaçıran hər kəs təkəbbürlü sayılır. Əlbəttə bunu da inkar etmək olmaz ki, insanın haqqı qəbul etməsinə çox vaxt sərvət və var-dövlətin çoxluğu mane olur[13].
18. Rəhbərlər və ənənə baniləri davamçıların əməllərinə şərikdirlər: Hər hansı bir yaxşı və ya pis işin səbəbləri arasında rəhbərlər, istiqamətləndiricilər və ənənə baniləri çox mühüm rol oynayırlar. Buna görə də Quran ayələri və hədislərdə xeyir və şər istiqamətləndiriciləri davamçılarının mükafat və cəzasında onlara ortaq olduqları qeyd edilmişdir. Hədislərinin birində Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: “Hər kəs düz yola dəvət etsə və ona tabe olsalar, dəvətçi davamçılarının mükafatı mislində mükafata layiq görüləcək və onların mükafatından heç nə əskilməyəcək. Hər kəs yanlış yola dəvət etsə və ona tabe olsalar, dəvətçi davamçılarının cəzası mislində cəzaya layiq görüləcək və onların cəzasından heç nə əskilməyəcək.”[14]
19. Sonra Qiyamət günü Allah onları rüsvay edərək deyəcək: “Mənə qoşduğunuz və haqlarında mübahisə etdiyiniz şəriklər haradadır?” Elm verilmiş şəxslər deyəcəklər: “Bu gün kafirlər rüsvay və bədbəxt olacaqlar!”
20. Mələklər özlərinə zülm etmiş bu şəxslərin canlarını aldıqları zaman onlar təslim olub: “Biz pis bir iş görmürdük!”(– deyəcəklər). Bəli, Allah sizin nələr etdiyinizi bilir.
21. (Onlara deyiləcək:) İndi içində əbədi qalacağınız Cəhənnəmin qapılarından daxil olun! Təkəbbürlülərin qalacağı yer necə də pisdir!”
22. Müttəqilərə: “Allah nə nazil etmişdir?”– deyildikdə, onlar: “Xeyir (və xoşbəxtlik)!”– deyərlər. Xeyirli işlər görənlər üçün bu dünyada gözəl mükafat var. Axirət yurdu isə ondan da xeyirlidir. Müttəqilərin yurdu necə də gözəldir.
23. Onlar hamısı ağacları altından çaylar axan əbədi Cənnət bağlarına daxil olacaqlar. Orada istədikləri hər şey var. Allah müttəqiləri belə mükafatlandırır.
24. Bunlar həmin şəxslərdir ki, mələklər onların canını tərtəmiz olduqları halda, alıb deyərlər: “Sizə salam olsun! Etdiyiniz əməllərə görə Cənnətə girin!”
25. Yoxsa (kafirlər) mələklərin onların yanına gəlməsindən və yaxud Rəbbinin əmrinin gəlməsindən başqa bir şeymi gözləyirlər? (Gözləyirlər ki, onlar gəldikdən sonra tövbə etsinlər? Ancaq həmin vaxt etdikləri tövbənin heç bir əhəmiyyəti yoxdur.) Onlardan əvvəlkilər də belə etmişdilər. Allah onlara zülm etmədi, lakin onlar özləri-özlərinə zülm edirdilər.
26. Nəhayət, törətdikləri əməllərin acı nəticələri onlara nəsib oldu və istehza etdikləri (əzab) onları yaxaladı.

—————————————————————————————

27. Elm verilmiş şəxslər: Quranın bu və digər ayələrinə diqqətlə nəzər saldıqda məlum olur ki, “elm verilmiş şəxslər” deyilərkən Allahın tək olduğuna əminliklə inanan, tövhid həqiqətinə varmış, habelə xəta və nöqsandan uzaq olan məsum şəxslər nəzərdə tutulur. Buna görə də Qiyamət günü onlara danışmaq icazəsi veriləcək. “Nəbə” surəsinin 38-ci ayəsində Qiyamət haqqında belə buyurulduğunu oxuyuruq: “Rəhmanın izin verdiyi kimsələrdən başqa heç kəs danışmayacaq, danışan da doğrunu deyəcəkdir!” Söz yalnız o zaman düz olur ki, onu deyən şəxs xətadan, batildən və əbəs danışıqlardan uzaq olsun. Yalnız o adamın danışığı və dediyi sözlər xəta və nöqsandan tamamilə uzaq ola bilər ki, onu danışan şəxs davranışlarında xəta və nöqsandan tamamilə uzaq olsun. Deməli, elm verilmiş şəxslər yalnız haqqı görən, yalnız həqiqəti danışan və yalnız doğru olanı edən şəxslərdir. Bu, Qurandan əldə edilən bir məzmundur. Bəzi hədislərdə bu şəxslərin məsum imamlar (ə) olduğu qeyd edilmişdir[15].
28. Faydası olamayan itaətkarlıq: Haqqın tam şahidi olduqdan sonra onu inkar edən az adam tapılar. Buna görə də günahkarlar və zülmkarlar qəflət və qürur pərdələrinin qalxdığı, Bərzəx gözünün açıldığı ölüm astanasında iman gətirdiklərini elan edirlər. Ancaq bu məqamda da müxtəlif sözlər danışırlar. Bəziləri öz çirkin işlərindən imtina edib “biz pis bir iş görmürdük” deyirlər. Bu şəxlsər dünya həyatında o qədər yalan danışıblar ki, yalan artıq onların vücudunun tərkib hissəsinə çevrilib. Onar hətta yalan danışmağın heç bir əhəmiyyət vermədiyi yerdə də yalan danışırlar. Bəziləri peşman olduqlarını etiraf edib dünyaya qayıtmaq istədiklərini bildirirlər (Səcdə surəsi, 12-ci ayə). Bəziləri Firon kimi, sadəcə, iman gətirdiklərini deyirlər (Yunus surəsi, 90-cı ayə). Əlbəttə, bu sözlərin heç biri qəbul edilməyəcək. Çünki artıq gec olacaq. Bu cür iman gətirmə çıxılmazlığın nəticəsi kimi meydana gəldiyi üçün heç bir faydası olmaz[16].
29. Təqva dünya və axirət xoşbəxtliyinin amilidir: Dünya mükafatı deyilərkən bu dünyada edilən yaxşı işlərə görə verilən mükafat, ədalət və gözəl davranışların hökm sürdüyü sağlam cəmiyyətdən faydalanma, inkişaf və xoşbəxtlik əsasında əldə edilmiş pak və təmiz həyat nəzərdə tutulur. Bu, təqvalıların dünya mükafatıdır. Ancaq onların axirət evi daha yaxşıdır. Çünki onun zövqü bitən deyil, neməti əziyyətsiz əldə edilir, xoşbəxtliyini bədbəxtlik təqib etmir. İmam Əli (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Ey Allahın bəndələri! Bəndənin Allahın rəhmət və məğfirətinə ən yaxın olduğu vaxt Allaha itaət etdiyi və ciddiyyətlə tövbə etdiyi vaxtdır. Sizə bütün xeyirləri nəsibiniz edən təqvanı sifariş edirəm. Təqvadan başqa heç nədə xeyir yoxdur. İnsan təqva vasitəsilə dünya və axirət xeyrindən pay alır. Belə ki, Allah-taala buyurmuşdur: “Allahdan qorxub pis əməllərdən çəkinənlər…”[17]
30. Orada istədikləri hər şey var: Demək olar ki, Cənnət nemətlərini təsvir etmək üçün bundan geniş və bundan əhatəli ifadə ola bilməz. Bu ifadə hətta “Zuxruf” surəsinin 71-ci ayəsində olan ifadədən də əhatəli görünür. Həmin ayədə belə buyurulmuşdur: “Cənnətdə ürək istəyən, gözlərin baxmaqdan zövq aldığı hər şey var”[18].
31. Müşriklər dedilər: “Əgər Allah istəsəydi, biz də, atalarımız da Ondan qeyrisinə ibadət etməz və Onun izni olmadan heç nəyi haram saymazdıq!” (Bəli,) onlardan əvvəlkilər də eyni şəkildə davranmışdılar. Məgər elçilərin vəzifəsi ancaq açıq-aşkar təbliğat aparmaq deyilmi?
32. Biz hər ümmətə: “Tək olan Allaha ibadət edin, həddi aşanlardan uzaq durun”– deyə, elçi göndərdik. Allah kimisini doğru yola yönəltdi, kimisinə də azmaq nəsib etdi. Yer üzündə gəzib dolaşın və görün yalan sayanların aqibəti necə oldu!
33. Sən onların doğru yola gəlməsini nə qədər istəsən də, (faydası yoxdur, çünki) Allah azdırdığı kimsələri doğru yola yönəltməz və onların kömək edəni olmayacaq.
34. Onlar Allaha möhkəm and içdilər ki: “Allah ölən bir kəsi diriltməyəcəkdir!” Əslində, bu (hesab günü bütün ölənləri diriltmək), Allahın qəti vədidir, ancaq insanların çoxu bilmir.
35. Məqsəd budur ki, ixtilafda olduqları şeyi onlara aydınlatsın və inkar edənlər də yalan danışdıqlarını bilsinlər.
36. Biz bir şeyi istədikdə, ona ancaq: “Ol!”– deyirik, o da olur.
37. Zülmə məruz qaldıqdan sonra Allah yolunda hicrət edənlərə bu dünyada gözəl bir yer (və məqam) verəcəyik. Axirət mükafatı isə ondan da böyükdür. Kaş biləydilər!
38. Onlar səbirli olanlar və ancaq Rəblərinə təvəkkül edənlərdir.

————————————————————————————–

35. Bütpərəstlərin peyğəmbərliklə bağlı şübhəsi: Ayədə peyğəmbərliyi inkar edən bütpərəsətlərin peyğəmbərliyə qarşı irəli sürdüyü bir şübhədən söz açılmışdır. Belə ki, Peyğəmbər (s) zamanının bütpərəstləri deyirdilər: Əgər peyğəmbərlik missiyası doğru olsaydı, peyğəmbərlərin bütpərəstliyi qadağan etməsi və Allah Özünün icazəsi olmadan nələrinsə haram edilməsini yasaq etsəydi, şübhəsiz ki, biz bu işləri görməzdik. Çünki Allah bir şeyi istəyərsə, həmin şey olar; əgər Allah bizim müşrik olmamağımızı istəsəydi, biz müşrik olmazdıq. Deməli, Allah belə bir şey istəməyib, ümumiyyətlə, şəriət və peyğəmbərlik deyilən bir şey olmamış və yoxdur. Allah-taala müşriklərin bu şübhəsnə iki konkret cümlə ilə cavab verir: Birincisi, bu, təzə söhbət deyil. Keçmiş müşriklər də bütə sitayiş edir, Allahın icazəsi olmadan nələrisə haram edir, peyğəmbərlərin qadağaları qarşısında eyni bəhanələri gətirir, buna görə də əzaba düçar olurdular. İkincisi, peyğəmbərlərin vəzifəsi insanları qeyri-adi şəkildə təkallahlığa dəvət və Allahın əmrlərinə məcbur etmək deyil. Onların vəzifəsi yalnız xəbər çatdırmaq, insanları dəvət etmək və doğru yolu göstərməkdən ibarətdir[19].
36. Tövhid inancına dəvət və həddi aşanlarla mübarizə peyğəmbərlərin dəvətinin əsasını təşkil edir: Bu ayəyə əsasən tövhid inancına dəvət və tağutla mübarizə bütün peyğəmbərlərin dəvətinin əsasını təşkil etmişdir. Çünki tövhidin əsasları möhkəm olmasa, həddini aşanlar cəmiyyətlərdən və insan təfəkküründən təmizlənməsə, heç bir islah olmuş proqram icra edilə bilməz. “Tağut” tüğyan sözünün mübaliğə mənasını ifadə edən formasıdır. Mənası hədd və hüdudları aşmaq deməkdir. Allahın müəyyən etdiyi bütün hədlərin pozulmasına səbəb olan vasitəyə deyilir. Buna görə də Şeytan, büt, despot hakim, zülmkar, təkəbbürlü insan, habelə nahaqla nəticələnən bütün yollara tağut deyilir[20].
37. Kimlər hidayət olunmağa layiq deyillər? “Allah azdırdığı kimsələri doğru yola yönəltməz”. Təbii ki, bu cümlə bütün haqq yoldan sapmışlara aid deyil. Çünki peyğəmbərlərin vəzifəsi təbliğ etmək, doğru yola yönəltməkdir. Tarix də bu təbliğ və yönəldilmələrin əksər yolunu azmışlara təsir göstərdiyini, onların doğru yola gəldiyini və eşqlə onu müdafiə etdiklərini təsdiq edir. Bu cümlə yalnız inadkarlığın zürvə nöqtəsinə çatan, hidayət yolunun qapılarının tamamilə bağlanmasına səbəb olacaq qədər təkəbbür, qürur, qəflət və günah girdabına batanlara aiddir. Məhz bu adamlardır ki, peyğəmbərlər onların xilası üçün nə qədər çalışsalar da, heç bir nəticə hasil olmaz. Onlar etdikləri əməllər nəticəsində doğru yoldan elə uzaq düşüblər ki, artıq hidayət olunmağa layiq deyillər[21].

41-42. Hicrət etməyin dünya və axirətdə mükafatı: Bu ayənin nazilolma səbəbi ilə bağlı belə qeyd edilmişdir: Bir qrup müsəlman Məkkədə İslamı qəbul etdikdən sonra ciddi təzyiqlərə məruz qalırdı. İslamı gücləndirmək və öz səslərini başqalarına çatdırmaqdan ötrü Peyğəmbərdən (s) sonra Mədinəyə hicrət etdilər. Bu hicrət onların və digər müsəlmanların qələbəsinə səbəb oldu. Bu ərəfədə Süheyb adlı yaşlı bir kişi Məkkə müşriklərinə belə bir təklif irəli sürür: Mən yaşlı br kişiyəm. Mənim sizinlə bir yerdə olmağımın sizə elə bir faydası yoxdur. Əgər sizə qarşı olsam, sizə zərərim toxunmaz. Gəlin mənim mallarımı götürün və Mədinəyə getməyimə icazə verin. Məkkə müşrikləri razılaşırlar. Süheyb bütün malını-mülkünü onlara verib Mədinəyə hicrət edir. Bəziləri Süheybə deyir: “Faydalı al-ver etmisən”. Həmin vaxt bu ayə nazil olur, onun və onun kimilərin bu və o biri dünyadakı qələbə xəbərini çatdırır. Əlbəttə, İslamın ilk vaxtlarının mühacirlərinin fədakarlıqları olmasaydı, İslamın səsi beşikdəcə boğulardı. Ancaq mühacirlər bu hesablanmış sıçrayışla az müddətdən sonra Məkkəni öz hakimiyyətləri altına alır, İslamın səsini bütün dünyaya çatdırırlar. Bu, bütün şəraitlərdə hər bir müsəlmana dərs ola biləcək bir davranışdır[22].

41. Mühacirlərin hicrət etməsinin məqsədi sağlam cəmiyyət olmuşdur: Yaxşı və münasib yer deyilərkən yalnız Allaha ibadət edilən, ədalət və yaxşılıqların hökm sürdüyü təmiz və sağlam cəmiyyət nəzərdə tutulur. Mühacirlərin hicrət etməsinin səbəbi də məhz belə bir cəmiyyət yaratmaq olmuşdur[23].
42. Biz səndən əvvəl də yalnız vəhy etdiyimiz kişiləri göndərmişdik. Əgər bilmirsinizsə, bilənlərdən so­­ruşun.
43. Aydın dəlillər və (əvvəlki peyğəmbərlərə göndərilən) kitabları (bilənlərdən soruşun). Biz bu zikri (Quranı) sənə nazil etdik ki, insanlara göndəriləni onlara izah edəsən və bəlkə düşünələr.
44. Hiyləgərlər Allahın onları yerə batırmayacağına və yaxud əzabın onlara gözləmədikləri bir yerdən gəlməyəcəyinə əmindirlərmi?
45. Ya da gəzib dolaşdıqları zaman (Allahın) onları yaxalamayacağındanmı (əmindirlər)? Halbuki onlar yaxa qurtara bilməyəcəklər.
46. Yaxud qorxulu xəbərdarlıqların tədricən onları çətin vəziyyətə salmayacağındanmı (əmindirlər)? Çünki Rəbbiniz mərhəmətlidir, rəhimlidir.
47. Məgər onlar Allahın yaratdıqlarının sağdan-sola hərəkət edərək Allaha müti şəkildə səcdə etdiklərini görmürlərmi?
48. (Təkcə kölgələr deyil,) göylərdə və yerdə olan canlıların hamısı, mələklər də təkəbbür göstərmədən Allaha səcdə edirlər.
49. Onlar hakimləri olan Rəblərindən qorxur və onlara əmr olunanları yerinə yetirirlər.
50. Allah: “İki məbud seçməyin! Məbud(unuz) həmin tək olan Allahdır. Yalnız Məndən qorxun!”– deyə əmr etdi.
51. Göylərdə və yerdə nə varsa, Onundur. Xalis din də daim Ona məxsusdur. Siz Allahı qoyub başqasındanmı qorxursunuz?
52. Malik olduğunuz nemətlərin hamısı Allahdandır. Sonra sizə bəla gəldiyi zaman yalnız Onu çağırırsınız.
53. Bəlanı sizdən sovuşdurduqdan sonra sizlərdən bəziləri Rəblərinə şərik qoşur.

—————————————————————————————

43. Əgər bilmirsinizsə, bilənlərdən soruşun: Qüreyş müşrikləri güman edirdilər ki, insan peyğəmbərlik məqamına çata bilməz, peyğəmbərlik mələklərə xas olan xüsusiyyətlərdəndir. Müxtəlif ayələrdə bu şübhəyə cavab verilmişdir. O cümlədən, bu ayədə də onlara cavab verilir ki, təkcə İslam peyğəmbəri deyil, bütün peyğəmbərlər insandırlar, onlara vəhy edilir. Peyğəmbərlərə insanları ilahi dinə adi və təbii qaydalar çərçivəsində dəvət etmək əmr edilib. İnsanlar öz aralarından seçilən insanların dəvətlərinə müsbət və ya mənfi cavabı ixtiyari şəkildə verməlidirlər. Sonra Allah-taala bu məsələni sübuta yetirmək üçün belə buyurur: “Bu həqiqəti başa düşmək üçün bilənlərə müraciət edin və onlardan soruşun!” Yəni siz, ey kafirlər, bu məsələni İslam peyğəmbərindən (s) qəbul etmirsinizsə, kitab əhlinin alimlərindən soruşun, xüsusilə Peyğəmbərlə (s) düşmən, sizinlə dost olan yəhudilərdən onların peyğəmbərlərinin necə olduqlarını soruşun! Şübhəsiz ki, onlar da sizə Quranın sözünü deyəcəklər. Əlbəttə, “əgər bilmirsinizsə, bilənlərdən soruşun!” cümləsi bizi mühüm bir əqli qanuna istiqamətləndirir. O da budur ki, kimsə hər hansı məsələni bilmirsə, həmin məsələni öyrənmək üçün mütəxəssisə müraciət etsin. Bu səbəbdən də bir çox hədislərdə “bilənlər” (zikr əhli) deyilərkən Əhli-beytin (ə) nəzərdə tutulduğu qeyd edilmişdir. Çünki Peyğəmbərin (s) “Səqəleyn” hədisindəki açıq bəyanına əsasən insanları dini məlumatsızlıqdan və sapmadan iki mənbə xilas edə bilər – Qurani-kərim və Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti. Deməli, dini dərk etmək üçün onlara müraciət etmək lazımdır[24].
44. Quranın həqiqi təfsirçiləri: Quranın bu ayəsindən açıq şəkildə başa düşülür ki, birincisi, Quran təklikdə kifayət etmir, ayələrini izah etmək üçün bir izahediciyə ehtiyacı vardır; ikincisi, hər kəs də bu mühüm vəzifəni ifa edəcək səlahiyyətə malik deyil. Bu ayəyə əsasən Peyğəmbərə (s) Quranı təfsir etmək səlahiyyəti verilmişdir. Əhli-beyt (ə) isə Quran ayələrinin təfsir və izahında Peyğəmbərin (ə) davamçısı hesab edilir. Bu fikir təvatür həddə olan “Səqəleyn” və digər hədislərlə sübuta yetir. Lakin səhabələr, tabelər və ya din alimləri Quranın özünə və Peyğəmbər (s) hədislərinə istinad etmədən Quranın ayələrinin təfsir mənbəyi ola bilməzlər. Çünki onlar bu ayənin və dinin digər etimad edilən aşkar dəlillərinin nəzərdə tutduğu subyektlər deyillər[25].
45. Ayıldıcı xəbərdarlıqlar ilahi rəhmətin bir nümunəsidir: Ayədə qorxuducu xəbərdarlıqlarla müşayiət edilən tədrici bəlalar deyilərkən Allahın birdəfəlik əzabları deyil, bir-birinin ardınca gələn müsibət və bəlalar nəzərdə tutulur. Əgər insanlar bu bəla və müsibətləri gördükdən sonra ayılıb tövbə etsələr, çox yaxşı, əks təqdirdə, son əzab onları yaxalayacaq. Bu növ cəza hiylələri, günahları və təcavüzləri qayıdış və tövbə yolunu bağlayacaq həddə çatmamış insanlar üçündür. Onlar ətraflarında baş verən xoşagəlməz hadisələr, o cümlədən maliyyə sıxıntıları, xəstəlik, əziz insanların itirilməsi kimi hadisələrlə qarşılaşdıqda ayıla bilərlər. Buna görə də Allahın mərhəmət və rəhməti hələ ki, Allahla olan bütün əlaqə və bağlantılarını əldən verməmiş, keçdikləri bütün körpüləri yandırmamış, əvvəlki iki ayədə işarə edilən qruplarla heç bir əlaqəsi olmayan insanlara şamil olur[26].

48-49. Göylərdə və yerdə nə varsa, Allaha səcdə edir: Əsl həqiqi səcdə son dərəcə təvazökarlıq və itaətkarlıqdan ibarətdir. Əgər bizim yeddi üzvümüzlə etdiyimiz adi səcdə həqiqətən təvazökarlıq və itaətkarlıqla müşayiət olunarsa, sözügedən səcdə nümunələrindən biri hesab edilə bilər. Yaradılış aləminin bütün yaradılmışları varlıq aləminin Allah tərəfindən müəyyən olunmuş ümumi qanunlarına təslim olduqları, bu qanunlardan sapmaqdıqları üçün hamısı Allahın fərmanına mütidirlər, Onun qarşısında səcdə edirlər. Bütün bunlar O alim, qadir, sonsuz və ehtiyacsız varlığın nişanəsidir. Hətta hər gün günəşin doğması və batması ilə yerini dəyişən, sağdan-sola hərəkət edən kölgələr də Allah qarşısındakı bəndəliklərini, təvazökarlıqlarını öz vəziyyətləri ilə elan edirlər[27].

55. (Qoy) Bizim onlara verdiyimiz ne­­mətlərə nankorluq etsinlər. (Hələlik) bir neçə günlük (dünya malından) bəhrələnsinlər! Ancaq tezliklə biləcəksiniz.
56. Onlar özlərinə verdiyimiz ruzidən heç bir xeyir və ziyanlarını görmədikləri bütlərə pay ayırırlar. Allaha and olsun ki, atdığınız bu iftiralara görə sorğu-sual olunacaqsınız.
57. Onlar qızları Allaha aid edirlər. O, pak və müqəddəsdir. Özlərinə isə istədiklərini aid edirlər.
58. Onlardan birinə qızı olması ilə bağlı müjdə verildikdə üzü qapqara qaralır, bərk əsəbləşir.
59. Verilən pis xəbər üzündən camaatdan gizlənir. (Bilmir nə etsin,) onu rüsvayçılıq içində saxlasın, yoxsa torpağa gömsün? Bilin, pis qərar qəbul edirlər.
60. Çirkin xüsusiyyətlər axirətə inamı olmayanlara xasdır. Ən ali sifətlər isə Allaha məxsusdur. O, qüdrətlidir, hikmət sahibidir.
61. Əgər Allah insanları etdikləri zülmə görə cəzalandırsaydı, yer üzündə heç bir canlını (sağ) qoymazdı. Lakin onlara müəyyən vaxta qədər möhlət ve­­rir. Əcəlləri çatdığında isə bircə saat belə yubanmaz və qabağa düşməzlər.
62. Onlar özlərinin xoşlamadıqlarını (qızları) Allaha aid edirlər. Bununla belə, dilləri yalandan ən gözəl aqibətin onların olacağını söyləyir. Şübhəsiz ki, od onlar üçündür və onlar (Cəhənnəmə) qabaqda gedənlərdir.
63. Allaha and olsun ki, səndən əvvəl də ümmətlərə peyğəmbərlər göndərdik. Şeytan, əməllərini onlara gözəl­ göstərdi. Bu gün də onların vəlisi və hamisidir. Onlar üçün üzücü bir əzab vardır.
64. Biz kitabı sənə yalnız ona görə nazil etdik ki, onlara ixtilafda olduqları şeyləri bəyan edəsən. (Bu Quran) mömin camaat üçün hidayət və mərhəmət mənbəyidir.

———————————————————————————-

56. Bütlərin heyvandarlıq və əkinçilikdəki payı: Müşriklərn çirkin adətlərindən biri öz gəlirlərindən bütlərə pay ayırmaları idi. Cahiliyyət dövrünün ərəbləri dəvə və digər heyvanları, eyni zamanda əkin məhsullarından bütlərə pay ayırır, onların yolunda xərcləyirdilər. Halbuki bütlərin onlara nə bir xeyri, nə də bir ziyanı dəyirdi. Bu, onların etdiyi ən axmaq bir əməl idi[28].
57. Allahın qız sahibi olmasına etiqad bəsləmək: Müşriklərin çirkin adətlərindən biri də cismə xas olan heç bir xüsusiyyətə malik olmayan Allahın qızı olduğuna etiqad bəsləmək idi. Onlar hesab edirdilər ki, mələklər Allahın qızlarıdır. Lakin növbə özlərinə çatanda qız sahibi olmağı ar bilirdilər. Ümumiyyətlə, onlara görə qız eyib, rüsvyaçılıq, utanc, başıaşağılıq, bədbəxtlik hesab edilirdi. Oğul müharibələrdə, qarətlərdə kömək edə bildiyi və işləyib qazanc əldə etdiyi üçün dəyərli hesab edilirdi[29].

58-59. Qızların diri-diri torpağa gömülməsi: Qızların diri-diri torpağa basdırılması adət halı almış Cahiliyyə dövrünün müşriklərinin insanlıqdan uzaq nadan adətləri haqqında belə qeyd edirlər ki, kişilər həyat yoldaşları azad olmazdan əvvəl bir çala qazıb hazır saxlayırdılar. Dünyaya gələn övladları qız olduğu təqdirdə onu diri-diri həmin çalaya atıb üstünü torpaqlayırdılar. Bunu qızları üzündən yoxsullaşacaqlarından qorxudqları üçün edirdilər. Çünki oğlanlar işləyir, qazanc gətirirdilər. Oğlanlar istehsalçı olduqları halda, qızlar istehlakçı hesab edilirdi.

Deyilənlərə görə, bu yanlış addım ilk dəfə Bəni-Təmim qəbiləsi ilə İranın Kəsra qəbiləsi arasında baş verən döyüşdən sonra atılmağa başlamışdır. Həmin döyüşdə Bəni-Təmim qəbləsindən olan bir qrup qadın kəsralılara əsir düşür. Döyüşçülər onları Kəsra sarayına aparır və onları sarayda kəniz kimi saxlayırlar. Bir müddətdən sonra tərəflər arasında sülh müqaviləsi imzalanır və Bəni-Təmim qəbiləsi əsir düşmüş xanımları geri istəyirlər. Kəsra sarayında isə öz qəbilələrinə geri dönmək və ya sarayda qalmaq seçimi qadınların özlərinə həvalə edilir. Qızların çoxu getməkdən imtina edir. Qəbilənin kişiləri çox qəzəblənirlər və söz verirlər ki, əgər bundan sonra qızları olsa, onları diri-diri toprağa basdıracaqlar və sözlərinə də əməl edirlər. Bu ənənə yavaş-yavaş digər qəbilələrə də keçir və hər tərəfə yayılır. Bununla da qız öldürmək adət halını alır[30].

61. “Canlı” (dabbə) deyilərkən nə nəzərdə tutulur? Ehtimal ki, burada “canlı” deyilərkən insan nəzərdə tutulur. Çünki insan da hərəkətdə olan canlılardandır. Buna görə də ayənin mənası belə olur: Əgər Allah-taala insanları etdikləri zülm və haqsızlıqlara görə cəzalandırmaq, yəni zülm və haqsızlığa yol verən hər bir kəsi əzaba düçar etmək istəyərsə, artıq yer üzündə hərəkət edən heç bir insan qalmaz. Çünki zülmkarlar etdikləri zülm və haqsızlıqlara görə həlak olsaydılar, məsum insanlar, peyğəmbərlər və övliyaların ata-babaları da həlak olduğu üçün ümumiyyətlə, dünyaya gəlməzdilər. Bəlkə də elə buna görə canlı deyilərkən bütün heyvanlar və canlılar nəzərdə tutulur. Belə olan surətdə heyvanların və digər canlıların insanların günahlarına görə məhv edilməsi belə izah edilir: Qurana görə yer kürəsinin bütün mövcudatı insanların kamilləşmsi üçün yaradılmışdır. Deməli, insan olmazsa, onların da mövcudluğu əbəs olacaqdır. “Bəqərə” surəsinin 29-cu ayəsində belə buyurulmuşdur: “Allah yerdə mövcud olan hər şeyi sizin üçün yaratmışdır.”[31]
62. Şeytan kafirlərin hamisidir: “Bu gün o sizin vəliniz və haminizdir” cümləsində Peyğəmbər (s) zamanındakı ərəb müşriklərinə işarə edilmişdir. Onlar da əvvəlki ümmətlərin azğın proqramlarını davam etdirirlər. Əməllərini onların gözündə gözəl göstərən Şeytan bu gün bu müşriklərin rəhbəri və hamisidir[32].

65. Allah göydən su göndərib ölmüş yerə həyat bəxş etdi. Bunda eşidən qulağı olan adamlar üçün aydın dəlil vardır.
66. Mal-qarada da sizin üçün bir ibrət vardır. Biz sizə onların qarınlarındakı ifrazat və qanın arasından təmiz və dadlı süd içirdirik.
67. Siz xurma və üzüm ağaclarının meyvələrindən məstedici içkilər, pak və xeyirli ruzi hazırlayırsınız. Bunda düşünən adamlar üçün aydın dəlil vardır.
68. Rəbbin bal arısına belə vəhy etdi: “Dağlardan, ağaclardan və (insanların) düzəltdikləri çardaqlardan özünə ev seç.
69. Sonra bütün meyvələrdən (və güllərin şirəsindən) ye və Rəbbinin sənə təyin etdiyi yollarla rahat get”. Onların qarınlarından tərkibində insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rəngli içki çıxır. Həqiqətən, bunda düşünən adamlar üçün aydın dəlil vardır.
70. Allah sizi yaratdı, sonra öldürəcəkdir. Sizlərdən bəziləri (vaxtilə) bildiyi şeyləri unutsun deyə ömrünün ən arzuolunmaz ixtiyar çağına çatdırılacaq. Həqiqətən, Allah biləndir, qüdrətlidir.
71. Allah ruzi baxımından birinizi digərindən üstün etmişdir. Üstünlük verilənlər kölələrinə öz ruzilərindən vermirlər ki, bu cəhətdən bərabər olsunlar. Onlar Allahın nemətini inkarmı edirlər?
72. Allah sizin üçün öz cinsinizdən zövcələr yaratdı, zövcələrinizdən də sizin üçün övladlar və nəvələr yaratdı və sizə pak olanlardan ruzi verdi. İndi onlar batilə inanıb Allahın nemətini inkarmı edirlər?

————————————————————————————–

66. Süd Allahın dəlillərindən biridir: Südün əmələ gəlməsi Allahın dəlillərindən, qüdrət və elminin nişanələrindəndir. Dadlı süd həzm edilmiş qidalarla qanın arasından süzülür, ancaq onlara qarışmır, dadlarını, tamlarını və qoxularını almır. Belə bir qüdrət sahibi olan Allah insan bədəninin üzvlərini çürüyüb dağıldıqdan sonra yenidən toplamağa, yenidən diriltməyə qadirdir[33]. (Südün necə meydana gəlməsi və faydaları haqqında daha ətrfalı məlumat almaq istəyənlər “Nümunə” təfsirində bu ayənin təfsirinə baxa bilərlər).
67. Şərab düzəltmək ilahi nemətlərdən sui-istifadədir: Məlumdur ki, Allah-taala bu ayədə xurma və üzümdən şərab alınmasına icazə verməmişdir. Məstedciləri xeyirli və pak ruzilərlə qarşılaşdırmaqla şərabın haramlığına və pisliyinə qısa şəkildə işarə etmişdir. Buna görə də bu ayənin şərabın haram edilməsi hökmünün elan edildiyi ayədən əvvəl nazil olduğunu deməyə ehtiyac qalmır. Burada onun haram olduğuna işarə edilmişdir. Bu ayə bəlkə də şərabın haram olması ilə bağlı ilk xəbərdarlığı əks etdirir. Sanki Quran ilahi nemətləri sadalayarkən ondan sui-istifadəyə də işarə etmişdir[34].
68. Bal arısına vəhy edilməsi: Vəhy kiməsə bir şeyi başqalarının xəbərdar olmayacağı şəkildə başa salmağa deyilir. Deməli, bir şeyin heyvana malik olduğu instinkt vasitəsilə başa salınması vəhydir. Hər hansı bir mövzunun yuxu, vəsvəsə və ya işarə vasitəsilə başa salınması da vəhydir. Quranda vəhy bu mənaların hamısında işlənmişdir. Əlbəttə, dini kontekstdə vəhy yalnız Peyğəmbərə (s) göndərilən sözlərlə məhdudlaşmışdır[35].
69. Bal şəfaverici bir şərbətdir: Bal sağlamlıq, bir çox xəstəliklərin qarşısının alınması və müalicəsində faydalı olan xüsusiyyətlərə malikdir. Hədislərdə də balın müalicəvi xüsusiyyətlərinə çox işarə edilmişdir. İmamlara istinad edilən bir çox hədislərdə belə qeyd edilmişdir: “Heç bir xəstə öz xəstəliyini baldan gözəl vasitə ilə sağalda bilməz.”[36] (Daha ətraflı məlumat almaq istəyənlər “Nümunə” təfsirində bu ayənin təfsirinə baxa bilərlər)[37].
70. Ömrün ən arzuolunmaz ixtiyar çağı: Doğrusu, bu yaş həddi üçün konkret rəqəm təyin etmək olmur. Çünki dərketmə qüvvəsinin sıradan çıxması, yaddaşsızlığın yaranmağa başlaması fərdlərin fiziki sağlamlıqlarından asılıdır. Adətən bu əlamətlər özünü 75 yaşdan sonra büruzə verməyə başlayır. Bəzi hədislər də bunu təsdiq edir[38].
71. Ailə ən böyük nemətlərdən biridir: Bu ayədə Allahın insanlara bəxş etdiyi ən böyük nemətlərdən birinə, yəni ailə nemətinə işarə edilmişdir. Ailə insan cəmiyyətinin əsasını təşkil edir, insanların həyatının davamlılığı ondan asılıdır. Kişi ilə qadının evliliyi insan nəslinin davamlılığını təmin etməklə yanaşı, onların birinin digəri ilə rahatlıq tapmasına səbəb olur. İnsanların çox böyük ehtiyac duyduqları qarşılıqlı yardımlaşma və həmkarlıq ruhiyyəsi ailə mühitində formalaşır. Ailə üzvlərindən hər biri digərinə bir növ xidmət edir və bu şəkildə bir-birinin ehtiyaclarını ödəyir. Böyük insan cəmiyyəti bu kiçik qruplar sayəsində öz həyatını davam etdirir. Şübhəsiz ki, insanlar bu gözəl və qurucu əlaqəyə son qoysalar, ailə özülünü məhv etsələr, demək öz əlləri ilə öz köklərinə balta çalmış olarlar, nəticədə, çox çəkməz ki, yer kürəsində insan qalmaz. Çünki heç bir orqan bu isti və səfalı mühitin yerini doldura bilməz[39].
72. Allahı qoyub göylərdən və yerdən onlara verəcək heç bir ruzisi olmayan və buna gücləri də çatmayan varlıqlaramı ibadət edirlər?
73. Heç nəyi Allaha bənzətməyin. Allah bilir, siz isə bilmirsiniz.
74. Allah, heç bir şeyə gücü çatmayan və başqasının mülkiyyəti olan bir kölə ilə dərgahımızdan özünə verdiyimiz gözəl ruzidən gizli və aşkar xərcləyən kimsəni məsəl çəkdi. Bu iki nəfər birdirmi? Həmd Allaha məxsusdur, lakin onların çoxu bilmir.
75. Allah iki nəfəri (də) məsəl çəkdi; onlardan biri anadangəlmə laldır, heç bir şeyə gücü çatmır və öz sahibinə bir yükdür. Onu hara yollasa, yarıtmır. Belə bir insanla doğru yolda olub haqq-ədalətə əmr edən bir kimsə bərabərdirmi?
76. Göylərin və yerin qeybi Allaha məxsusdur. Qiyamət bir göz qırpımı kimidir və ya daha tezdir. Allah hər şeyə qadirdir.
77. Allah sizi analarınızın bət­­nindən heç nə anlamadığınız bir halda çıxartdı, sizə qulaq, göz və ürək verdi ki, Onun nemətinin şükürünü edəsiniz.
78. Onlar havada saxlanılan quşları görmürlərmi? Onları (havada) saxlayan ancaq Allahdır. Bunda iman gətirən insanlar üçün dəlillər vardır.

—————————————————————————————

73. Ruzi vermək bütlərin səlahiyyətində deyil: Müşriklər güman edirdilər ki, bütlər onların taleyində, xeyir və ziyanlarında rol oynayır. Buna görə onlara ibadət edirdilər. Göylərdən enən və yerdən çıxan ruzilərin insan həyatının zəruri tələbatları olduğunu bilirik. Ancaq bu ruzilərin heç biri bütlərin səlahiyyətində deyil. Onlar heç bir iradəsi olmayan varlıqlardır. Daşıdıqları dəyərə müşriklərin xurafat və cahil təəsübkeşlikləri sayəsində malik olmuşdular[40].
74. Allahın misli və bənzəri yoxdur: Bu cümlənin xitab obyekti öz nöqsanlı ağılları ilə Allahı vəsf edən və Onu digər varlıqlara bənzədən insanlardır. Onlar deyirdilər ki, insanların övladları varsa, deməli, Allahın da övladları var; mələklər Allahın qızlarıdır. Allahın cin və pərilərlə qohumluğu var. Çox vaxt soruşurdular ki, Allah çürümüş sümükləri necə dirildəcək? Bunu ona görə soruşurdular ki, Allahı belə bir qüdrətə malik olmayan varlıqlarla müqayisə edirdilər. Allah-taala bu ayədə buyurur ki, Allahın zat və feillərinin həqiqətindən xəbəriniz olmadığı üçün bu cür bənzətmələr etməyə və Onu yaratdıqları ilə müqayisə etməyə haqqınız çatmır[41].

75-76. Tövhidin dəyəri və şirkin dəyərsizliyi: Bu iki ayədə allahpərəstliyin dəyərini və şirkin dəyərsizliyini daha yaxşı başa salmaq üçün iki gözəl məsəl çəkilmişdir. 75-ci ayədə iki nəfər müqayisə edilmişdir. Onlardan biri başqasının köləsi, heç bir ixtiyarı olmayan gücsüz və yoxsul bir adamdır. Digəri isə istədiyi vaxt öz malından Allah yolunda xərcləyə bilən qüdrətli və varlı bir adamdır. Bu, qüdrətli Allahla müşriklərin aciz tanrılarını səciyyələndirən bir məsəldir. Allah-taala ehtiyacsızdır, bütün kamilliklər Ona məxsusdur. O, hər şeyə qadirdir, istədiyini edir, heç kəs Onun istəyinin qarşısını ala bilməz. Müşriklərin tanrıları isə Onun mülkiyyətidir, heç bir ixtiyar sahibi deyillər. 76-cı ayədə də tövhid inancını başa salmaq üçün başqa bir məsəl çəkilmişdir. Həmin məsəldə də iki insan müqayisə edilmişdir. Onlardan biri yükü başqasının boynunda olan və əlindən heç bir iş gəlməyən lal və kar, digəri isə düz yolda olan qüdrətli və ədalətli insandır. Şübhəsiz ki, bu insanlar bərabər deyil. Bu, Allahla bütlərin, daha dəqiq desək, heç bir nöqsanı olmayan, bütün varlıqların kamilləşməsini istəyən Allahla Ona möhtac olan bütün məbudların fərqini başa salmaq üçün bir məsəldir[42].

77. Qiyamət bir göz qırpımı qədər asandır: Bu cümlənin məqsədi bütün xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, Qiyaməti bərpa etməyin Allah üçün çox asan olduğunu çatdırmaqdır. Allah-taala “Əraf” surəsinin 187-ci ayəsində Qiyamətin yerdən və göylərdən ağır və əhəmiyyətli, insanlar üçün çox çətin və ağır olduğu buyurulsa da, Allah üçün onu bərpa etmək bir göz qırpımı qədər asandır. “Göz qırpımı kimidir” ifadəsi onun asanlığını çatdırmaq üçündür. Çünki göz qırpmaq insanlar üçün ən asan məsələlərdəndir. Allah üçün Qiyaməti gerçəkləşdirmək bundan da asandır. Ümumiyyətlə, Allah üçün çətinlik və asanlığın heç br mənası yoxdur. Çünki “bir şeyi (yaratmaq) istədikdə ona təkcə: “Ol!” deyər, o da dərhal olar.” (Yasin surəsi, 82-ci ayə) Buna görə də Allah-taala bilavasitə “ondan da yaxındır”, – deyə buyurmuşdur[43].

80. Allah evlərinizi sizin üçün rahatlıq məkanı etdi, heyvanların dərilərindən sizin üçün həm səfərə çıxdığınız vaxt, həm də düşərgə sal­­dığınız zaman asanlıqla daşıya biləcəyiniz çadırlar, üstəlik də on­­ların yunundan, kürkündən və tükündən müəyyən vaxta qədər ev əşyaları və başqa şeylər düzəltdi.
81. Allah, yaratdığı şeylər­­dən sizin üçün kölgələr əmələ gətirdi, dağlarda sizin üçün sığınacaqlar, sizi istidən (və soyuqdan) qoruyacaq paltarlar və döyüşdə mühafizə edəcək geyimlər yaratdı. Beləcə, (Allah) Öz nemətini sizə tamamlayır ki, bəlkə əmrinə tabe olasınız.
82. Əgər üz çevirsələr, (narahat olma,) sənin vəzifən ancaq aşkar təbliğat aparmaqdır.
83. Onlar Allahın nemətlərini tanıyır, sonra onları inkar edirlər. Onların əksəriyyəti kafirdir.
84. Hər ümmətdən bir şahid gətirəcəyimiz gün kafirlərə (danışmaq üçün) izn verilməyəcək, üzr istəmələrinə və əfv diləmələrinə də icazə verilməyəcək.
85. Zalımlar əzab çəkməyə başladıqda onlara güzəştə gedilməyəcək, möhlət verilməyəcəkdir.
86. Müşriklər Allaha şərik qoşduqları tanrıları gördükdə deyəcəklər: “Ey Rəbbimiz! Bunlar Sənin əvəzində çağırdığımız şəriklərdir!” Bu vaxt ibadət etdikləri onlara deyəcək: “Siz yalançısınız!”
87. O gün hamısı Allah qarşısında təslim olacaq və uydurduqları onlardan gözdən itib məhv olacaq.

—————————————————————————————-

80. Heyvanların tüklərinin fərqliliyi başqa bir nemətdir: Heyvanların bədənlərindəki tüklər müxtəlif olur. Bəzilərinin tükü çox cod olur, bəzilərinki yumşaq, bəzilərinki daha yumşaq olur. Bunlar tük, yun, kürk, xəz və sair adlanır. Təbii ki, bu fərqlilik onların hər birinin ayrı-ayrı istifadə imkanlarına malik olmasına səbəb olur. Birindən xalça, palaz və bu kimi vasitələrin toxunmasında, birindən paltar tikilişində, başqasından çadır və sair vasitələrin hazırlanmasında istifadə edilir[44]. “Müəyyən vaxta qədər” ifadəsi bütün nemətlərin fani və keçici olacağını göstərir. Deməli, ağıllı insan onlara görə axirətini əldən verməməlidir[45].
81. Kölgə neməti: Bu ayədə cisimlərin kölgələrinin Allahın qiymətli nemətlərindən biri olduğu qeyd edilmişdir. Bildiyimiz kimi, insanın işığa ehtiyacı olduğu kimi, kölgəyə də ehtiyacı var. Çünki işıq mövcudluğu monoton şəkildə davam etsəydi, həyat qeyri-mümkün olardı. Bunu da bilirik ki, Yer kürəsinin sakinləri üçün ən böyük kölgə Yerin kölgəsidir. Gecə adlandırdığımız bu kölgə Yer səthinin yarı hissəsini tutur. Həm bu böyük kölgənin, həm də gündüz vaxtı ayrı-ayrı bölgələrdə yaranan kiçik kölgələrin insan həyatında oynadığı rol danılmazdır[46].
82. Dəmir zireh neməti: “Müharibə vaxtı sizi qoruyacaq geyimlər” deyilərkən dəmir və sair vasitələrdən düzələn və döyüş vaxtı döyüşçüləri qoruyan zirehlər nəzərdə tutulur[47].
83. Məsum rəhbərlər Allahın ən böyük nemətidir: “Allahın neməti” ifadəsinin məna yükü o qədər genişdir ki, bütün maddi, mənəvi nemətlərə, hətta Peyğəmbərə (s) də şamil olur. Əhli-beyt (ə) hədislərində “Allahın neməti” deyilərkən məsum imamlar və rəhbərlərin nəzərdə tutulduğu qeyd edilmişdir. İmam Sadiq (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “And olsun Allaha, Allahın neməti bizik. Allah bu nemət vasitəsilə bəndələrinə lütf və mərhəmət göstərir, xoşbəxtlər bizim vasitəmizlə xoşbəxt olurlar.” Məlumdur ki, xoşbəxtlik və qələbə doğruçu rəhbərlərin rəhbərliyi olmadan mümkün deyil. Bu, ilahi nemətlərin ən parlaq nümunəsidir[48].
84. Şahidlik etməsi üçün hər bir ümmətdən bir şahid gətirəcəyimiz gün: Quran ayələri və məsumların (ə) hədislərindən belə məlum olur ki, Allahın dəlili istər peyğəmbər olsun, istərsə də peyğəmbərin canişini, hər bir zaman öz ümmətinin əməllərindən xəbərdardır və Qiyamət məhkəməsində öz ümməti üçün şahidlik edəcək. Bu surənin 89-cu ayəsində də eyni həqiqətə işarə edilmişdir[49].
85. Bütlər və bütpərəstlərin iddiası: Müşriklər uydurma tanrılarına işarə edərkən əzablarının bir hissəsini onların boynuna atmaq məqsədi güdürlər. Buna görə də deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Bunlar Sənin əvəzində çağırdığımız şəriklərdir!” Bütlərin onları təkzib etməsi də yalan deyil. Qondarma bütlər, əslində, ibadətə layiq olmadıqlarını bəyan edəcəklər. Ola bilər ki, müşriklər orada öz sözlərinə bunu da əlavə edəcəklər: “İlahi, bu məbudlar bizim vəsvəsə olunmağımızda şərik idilər.” Onlar isə “siz yalan danışırsınız, bizim vəsvəsə edəcək qüdrətimiz yox idi”, – deyə cavab verəcəklər[50]. Digər tərəfdən, ibadət bəndənin öz məbudu qarşısında təvazökarlıq və itaət göstərməsinə deyilir. Bu əlaqə məbudun xəbəri və məlumatı olmadan heç bir məna daşımır. Müşriklərin ibadəti birtərəfli və bütlərin məlumatı olmadan gerçəkləşdiyi üçün bütlər Allahı şahid tutaraq “bizim onların ibadətlərindən xəbərmiz yox idi”, – deyə etiraz edəcəklər[51].
86. Kafir olub (insanları) Allah yolundan sapdıranlara törətdikləri fitnə-fəsada görə əzab üstündən əzab artıracağıq.
87. (Xatırlayın!) O gün hər ümmətə özlərindən bir şahid gətirəcək, səni isə onlara şahid gətirəcəyik. Biz sənə hər şeyi izah edən, müsəlmanlar üçün hidayət və mərhəmət səbəbi, habelə müjdəçi olan kitabı nazil etdik.
88. Allah ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi və qohum­­lara bəxşiş verməyi əmr, məxfi günahları, aşkar günahları və haqsızlıq etməyi qadağan edir. O, sizə öyüd-nəsihət verir ki, bəlkə xatırlayasınız.
89. Allahla əhd bağladıqda əhdə sadiq olun; andlarınızı möhkəmlətdikdən sonra pozmayın. Çünki siz Allahı özünüzə zamin etmisiniz. Şübhəsiz ki, Allah sizin nələr etdiyinizi bilir.
90. İplərini möhkəm əyirdik­­dən sonra (onu) açan qadın kimi olmayın. Bir camaat digər bir camaatdan (sayca və malca) daha çox olduğu üçün andlarınızı aranızda hiylə vasitəsinə çevirirsiniz. Allah bununla sizi sınayır. O, ixtilafda olduğunuz şeyləri Qiyamət günü sizə, mütləq, bildirəcəkdir.
91. Əgər Allah istəsəydi, sizin hamınızı vahid bir ümmət edərdi. Lakin O, istədiyini (layiq bldiyini) azdırır, istədiyini (layiq gördüyünü) də doğru yola yönəldir. Siz etdiyiniz əməllərə görə, mütləq, sorğu-sual olunacaqsınız.

—————————————————————————————–

89. Haqq yoldan sapmışların şahidi: Bu cümlədə “onlar” deyilərkən kimlərin nəzərdə tutulması, İslam peyğəmbərinin (s) kimlərə şahidlik edəcəyi ilə bağlı təfsirçilər çoxlu fikirlər irəli sürmüşlər. Onlar arasında iki fikir daha çox diqqəti cəlb edir. Birincisi budur ki, “onlar” deyilərkən İslam peyğəmbərinin (s) ümməti nəzərdə tutulur. Hər bir peyğəmbər öz ümmətinə şahidlik etdəcəyi kimi, İslam peyğəmbəri (s) də öz ümmətinə şahidlik edəcək. İkincisi budur ki, “onlar” deyilərkən digər şahidlər nəzərdə tutulur. Belə ki, dünyanın başlanğıcından sonuna qədər bütün ümmətlərin peyğəmbərlər və onların canişinlərinin simasında şahidləri olmuş və olacaqdır. Ancaq İslam peyğəmbəri (s) bu şahidlərin şahididir. Ayənin mənası belədir: Allahın dəlili hər bir zaman öz ümmətinin vəziyyətindən xəbərdardır və Qiyamət məhkəməsində ümmətinə bu barədə şahidlik edəcəkdir. İslam peyğəmbərinə (s) gəldikdə isə, o, bütün şahidlərin vəziyyətindən xəbərdardır və Qiyamət günü şahidlərə şahidlik edəcəkdir. Əlbəttə, Quran ayələri və hədislərə diqqətlə nəzər saldıqda ikinci fikrin öz təsdiqini tapdığının şahidi oluruq[52]. Daha ətraflı məlumat almaq istəyənlər “Bəqərə” surəsinin 142-ci ayəsinə baxa bilərlər.
90. Quran hər şeyi izah edir: Cümlənin məzmunundan belə başa düşülür ki, Quran insanın haqq yola yönəlməsi üçün lazım olan hər şeyi bəyan etmişdir. Əslində, Quran riyaziyyat, coğrafiya, tarix, kimya, fizika, biologiya və sair elmləri tam əhatə edən böyük bir ensiklopediya deyil, haqq yola yönəldən hidayət kitabıdır. Əgər Quranda bəzən bu elmlərə işarələr edilbsə, məqsəd insanı haqq yola yönəltmək və islah etməkdir. Buna görə də “hər şeyi izah edir” deyilərkən insanların haqq yola yönəlməsi və əbədi xoşbəxtliyə nail olmasında ehtiyac duyduğu hər şeyin Quranda olması nəzərdə tutulur. İmam Sadiq (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Allah Quranda hər şeyi bəyan edib. And olsun Allaha, bəndənin ehtiyac duyduğu heç bir şeyi əsirgəməyib. Buna görə də insan deyə bilməz ki, kaş Quranda filan şey nazil olaydı. İnsanın ehtiyac duyduğu elə bir şey yoxdur ki, Allah onu Quranda nazil etməmiş olsun.” Əlbəttə, Quranın ehtiva etdiyi daha üstün məzmunları əldə etmək üçün onun həqiqi alimlərinə, yəni Peyğəmbər (s) və məsum imamlara (ə) müraciət etmək və onların zülal bulaqlarından sirab olmaq lazımdır[53].
91. Ən əhatəli sosial proqram: Bu ayə İslamın ictimai, humanist və etik məsələlərlə bağlı ən əhatəli təlimatlarından birini ehtiva edir. Başlanğıcda belə deyilir: “Allah ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi və qohum­­lara bəxşiş verməyi əmr edir.” Ədalət, bütün varlıq sisteminin əsasını təşkil edən qanun, hər bir şeyin öz yerində olması deməkdir. Buna görə də istənilən sapma, ifrat, təfrit, başqalarının hüquqlarının pozulması ədalət prinsipinə zidd hesab edilir. Ancaq ədalət bütün qüdrəti, əzəməti və dərin təsirinə baxmayaraq, böhran və istisna hallarda təklikdə təsir göstərə bilmir, buna görə də Allah-taala onun ardınca dərhal yaxşılıq edilməsi əmrini verir. İmam Əli (ə) buyurmuşdur: “Ədalət insaflı olmaq, yaxşılıq isə daha çox bağışlamaqdır.” Ayədə üç müsbət prinsipdən sonra üç mənfi və qadağan edilmiş prinsip qeyd edilir: “Gizli günahları, aşkar günahları və haqsızlıq etməyi qadağan edir”. “Fəhşa” deyilərkən gizli günahlar, “münkər” deyilərkən aşkar günahlar, “bəğy” deyilərkən istənilən növ təcavüz, hüquqların pozulması, zülm və bütpərəstlik nəzərdə tutulur. Bu ayənin ehtiva etdiyi prinsiplərə diqqət və əməl dünyanın abadlaşdırılması və hər növ bədbəxtlikdən xilas edilməsinə kifayət edir. Peyğəmbər (s) bir hədisində belə buyurmuşdur: Təqva Allahın bu cümləsində ümumiləşmişdir: “Allah ədalətli olmağı… əmr edir.”[54]
92. Əhdi pozmaq: Allah-taala öncəki ayədə ümumiyyətlə, əhdin pozulmasını qadağan etmişdir. Bu ayədə isə əhdlərini möhkəmləndirdikdən və Allahı bu əhdə zamin etdikdən sonra onu pozanları yundan ip əyirib onu yenidən sökən ağıldankəm qadına bənzətmişdir. Deyilənə görə bu ayədə günün yarısına qədər kənizlərinə yun əyirtdrib, sonra onları sökdürən Ritə bint Əmr adlı axmaq və yelbeyin qadına işarə edilmişdir[55].
93. Andlarınızı aranızda fırıldaq və xəyanət vasitəsinə çevirməyin. Yoxsa ayağınız möhkəm ikən titrəyər və (insanları) Allah yolundan döndərdiyinizə görə əzabı dadarsınız. Sizi böyük bir əzab gözləyir.
94. Allahla bağladığınız əhd-peymanı ucuz qiymətə satmayın. Allah yanında olan sizin üçün daha xeyirlidir. Kaş biləydiniz.
95. Sizdə olan tükənəcək, Allah yanında olan isə qalıcıdır. Səbirli olanlara etdikləri ən yaxşı əməllərə görə mükafat verəcəyik.
96. Kişi və qadın olmasından asılı olmayaraq, mömin olduğu halda, layiqli iş görən hər bir kəsə gözəl bir həyat bəxş edəcək və etdiyi ən yaxşı əməllərə görə mükafat verəcəyik.
97. Quran oxuyarkən qovulmuş Şeytanın şərindən Allaha sığın!
98. Çünki onun iman gətirib yalnız öz Rəbbinə təvəkkül edənlər üzərində heç bir hökmranlığı yoxdur.
99. Onun hakimiyyəti yalnız onu özünə rəhbər seçən və Allaha şərik qoşanlar üzərindədir.
100. Biz bir ayəni başqa bir ayə ilə əvəzlədikdə: “Sən ancaq bir iftiraçısan!”– deyirlər. Halbuki Allah hansı hökmü nazil etdiyini daha yaxşı bilir. Ancaq çoxu (həqqəti) bilmir.
101. De: “Müqəddəs Ruh onu iman gətirənləri sabitqədəm etmək üçün, müsəlmanlara doğru yol göstərən hidayətçi və müjdə olsun deyə Rəbbin tərəfindən haqq olaraq nazil etmişdir”.

————————————————————————————–

94. And və əhdin pozulmasının iki mənfi nəticəsi: Bu ayədə əhdin pozulması və andlardan xəyanət etmək üçün istifadə edilməsiin iki mənfi nəticəsi qeyd edilmişdir: 1. Bu davranış insanların etimad və etibarına xələl gəlməsinə səbəb olur, iman gətirənlərin bir qrupunun imanı zəifləyir. 2. Axirət evində insanın ilahi əzaba düçar olması ilə nəticələnir[56]. Bu və sonrakı ayədə ümumi şəkildə istənilən növ and pozulması və andlardan sui-istifadə qadağan edilsə də, Əhli-beyt (ə) hədislərində İslam peyğəmbərinin (s) müsəlmanlardan Əlinin (ə) rəhbərliyi ilə bağlı aldığı əhd-peymanın pozulması bu ayənin ən böyük nümunələrindən biri kimi təqdim edilmişdir. Bəli, həmin əhdin pozulması bir tərəfdən çoxlu sayda insanın Allahın doğru yolundan sapmasına, digər tərəfdən isə əhd sındıranların Allahın böyük əzabına tuş gəlməsinə səbəb oldu[57].
95. Həyata əbədilik rəngi qataq: Maddi dünya həyatı fani və keçicidir. Lakin bu həyata əbədi olan Allahın pak zatı ilə məna qatsaq, onu Allaha və Allah yoluna həsr etsək, əbədilik rənginə boyanar. Ümumiyyətlə, Allahın zatı ilə əlaqələndirilən hər bir şey əbədilik rənginə boyanır. Buna görə də peyğəmbərlər, imamlar, doğru yolda olan alimlər, şəhidlər və əməlisaleh möminlər ölməzdirlər. Hədislərinin birində Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: “Adəm övladı dünyasını dəyişərkən ümid və arzuları üç şey istisna olmaqla hər şeydən kəsilər: 1. Davamlı olan sədəqələr; 2. İnsanların faydalandığı elm və bilik; 3. Valideyninə dua edən saleh övlad.” İmam Əli (ə) buyurmuşdur: “İki əməl arasında fərq var: ləzzəti keçəri, nəticəsi acı və qalıcı olan əməllə əziyyəti keçəri, mükafatı qalıcı olan əməl”.[58]
96. Əməllərin ən yaxşısına uyğun mükafat: Bu ifadə onu göstərir ki, bütün səbir edənlərin yaxşı əməllərinin mükafatı eyni deyil. Bəzisi yaxşıdır, bəzisi daha yaxşı. Ancaq Allah hamısını daha yaxşı hesab edir və onlara daha yaxşı mükafat verir. Bu, alicənablığın ən yüksək həddidir. Bir nəfər üstün, yaxşı və orta olmaqla bir neçə əmtəə növünü satışa çıxarır, ancaq alıcı onların hamısını daha üstün olanın qiymətinə uyğun alır[59].
97. Pak və gözəl həyat: Allah-taala bu ayədə yaxşı işlər görən möminlərə vəd verir ki, başqa insanlar kimi diri və həyatda olsalar da, onlara yeni və pak bir həyat bəxş ediləcək; onlara haqqı batildən ayıran nur və ayıqlıq veriləcək. Bu səbəbdən də möminlər cani-dildən maddi dünya və onun zahiri təmtərağından, cazibələrindən əl çəkir, özünü izzət sahibi olan Allaha həsr edir. Bu bağlılıq “gözəl həyat”ın həqiqi mahiyyətini ifadə edir. Onlar özlərini elə bir varlığa həsr ediblər ki, Onda zərrə qədər nöqsan yoxdur. Bu bağlılıq nəticəsində insan vəsf edilə bilməyəcək bir izzət sahibi olur. Allaha bağlanmaqla insan ölüm, əziyyət, dərd-qəm və bədbəxtliyin yol tapa bilmədiyi bir həyat qazanır[60].
98. Quran oxuyarkən Allaha sığınmağın mənası: Ümumiyyətlə, həqiqətləri görmək və dərk etmək üçün iki şeyin olması şərtdir: Haqqın çöhrəsinin aşkar olması, görmə və dərk etmə vasitəsinə malik olmaq. Şübhəsiz ki, Quranın çöhrəsi parlaqlığın ən yüksək həddindədir. Ancaq şeytanlar və şeytansifətlər nəfsani istəklərin köməyi ilə insanın dərketmə gücünü ondan ala bilərlər. Hədislərin birində də belə qeyd edimişdir: “Əgər şeytanlar Adəm övladlarının qəlblərinin ətrafında dövrə vurmasaydılar, onlar mələklər aləmini və göylərin dərinliklərini görərdilər.” Buna görə də haqq yolunun yolçularının bu yolu getməsinin birinci şərti nəfslərini təmizləmək və təqvalı olmaqdır. Əslində, bu ayənin məqsədi təkcə “qovulmuş Şeytandan Allaha sığınıram” ifadəsi ilə kifayətlənməni çatdırmaq deyil. Ayəyə görə bu ifadəni fikrə, fikri isə daxili hala çevirməli, hər bir ayəni oxuyarkən bizimlə həyat bəxş edən kəlam arasında maneə yaradan Şeytan vəsəvəsələrindən Allaha sığınmalıyıq[61].
    

    ---

99. 103. Biz onların: “Bu ayələri ona bir insan öyrədir!”– dediklərini bilirik. Onların nəzərdə tutduqları adamın dili ərəb dili olmadığı halda, bu, açıq-aydın ərəb dilidir.
100. Allahın ayələrinə inanmayanları, əlbəttə ki, Allah doğru yola yönəltməz və onlar üçün üzücü bir əzab vardır.
101. Yalanı ancaq Allahın ayələrinə inanmayanlar uydururlar. Əsl yalançılar onlardır.
102. Qəlbləri imanla əminlik tapdığı halda, məcbur edilən şəxslər istisna olmaqla, kim iman gətirdikdən sonra Allahı inkar etsə və qəlbini küfrə açsa, Allahın qəzəbinə düçar olar. Onlar üçün böyük bir əzab vardır.
103. Bu, ona görədir ki, dünya həyatını axirətdən üstün tuturlar. Həm də Allah imansızları (inadkarları) doğru yola yönəltmir.
104. Bunlar o kəslərdir ki, Allah onların qəlbinə, qulaqlarına və gözlərinə möhür vurmuşdur. Əsl qafillər onlardır.
105. Axirətdə ziyana uğrayanlar da onlardır.
106. Aldandıqdan sonra (iman gətirib) hicrət edənləri, daha sonra cihad edib əzmkarlıq göstərənləri, bunlardan sonra əlbəttə, Rəbbin bağış­­layandır, rəhimlidir.

———————————————————————————-

103. Kafirlər Quranı kimə aid edirdilər? Bu ayədə nəzərdə tutulan şəxsin kimliyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Həmin fikirlərin məcmusundan belə başa düşülür ki, o, Məkkədə yaşayan və kitab əhlinin kitablarından xəbəri olan, xristian etiqadlı, Bəni-Həzrəminin azad etdiyi rumlu bir qul olmuşdur. Müşriklər Peyğəmbəri (s) Quranı həmin şəxsdən öyrənməkdə ittiham edirdilər. Quran onlara cavab verir ki, ümumiyyətlə, həmin şəxsin dili ərəb dili deyildi. Ancaq Quran açıq-aşkar ərəb dilindədir. Ərəbdilli olmayan bir şəxsin ərəbcəsi ədəbi və bədii cəhətdən çox yüksək səviyyədə olan Quranı yazıb-oxumağı bilməyən Peyğəmbər (s) kimi bir şəxsə öyrətməsi isə mümkün deyil[62].
104. Mömin yalan danışmaz: Bu ayə yalanın çirkinliyindən bəhs edən mühüm ayələrdəndir. Ayədə yalançılar kafirlər və Allahın ayələrini inkar edənlər səviyyəsinə endirilmişdir. Ayənin nəzər nöqtəsi Allah və Peyğəmbərə (s) iftira atmaq olsa da, yalanın çirkinliyinin də təsviri verilmişdir. Bu ayəyə əsasən yalan imanla tərs mütənasibdir. Çünki yalan münafiqlik əlaməti, münafiqlik isə imanın tam əksidir[63]. Bir nəfər Peyğəmbərdən (s) “mömin zina edərmi?” – deyə soruşduqda Peyğəmbər (s): “Mümkündür”, – deyə cavab verir. Həmin şəxs: “Oğurluq edərmi?” – deyə soruşduqda Peyğəmbər (s): “Belə bir günaha aludə olub imanlı qalması mümkündür” – deyə cavab verir. Bu şəxs: “Bəs mömin yalan danışarmı?” – deyə soruşduqda Peyğəmbər (s) buyurur: “Xeyr!” Sonra bu ayəni buyurur: “Yalanı ancaq Allahın ayələrinə inanmayanlar uydururlar.”[64]
105. Təqiyyə (insanın öz etiqad və inancını gizlətməsi): Hədislərdə bu ayənin Peyğəmbərin (s) vəfalı dostu olan Əmmar Yasir haqqında nazil olduğu qeyd edilmişdir. Qüreyş müşrikləri Əmmarın atası Yasir, anası Süməyyə, habelə İslamı təzə qəbul etmiş Bilal və Xubabı tutub dinlərindən və Peyğəmbərdən (s) üz döndərmələrini tələb edir, dözülməz işgəncələrə məruz qoyurdular. Ağır işgəncələr nəticəsində Əmmarın ata və anası işgəncələrə dözməyib canlarını tapşırır. Ancaq Bilal və Xubab işgəncələrə dözüb dillərinə küfr söz gətirmirlər. Əmmar Yasir isə dözə bilməyəcəyini görüb müşriklərin istədiklərini deyir və canını onların əlindən xilas edir. Bu xəbər müsəlmanlar arasında yayıldıqda bəziləri onu küfr və mürtədlikdə ittiham edirlər. Ancaq Peyğəmbər (s) bu şayiəni qəbul etməyib, Əmmarın müdafiəsinə qalxır. Bir müddətdən sonra Əmmar gözüyaşlı halda Peyğəmbərin (s) yanına gəlib dediklərinə görə peşmançılıq hissi keçirdiyni bildirir. Peyğəmbər (s) buyurur: “Kafir olduğunu söylədiyin vaxt qəlbində hansı etiqadı daşıyırdın?” Əmmar deyir: Qəlbim rahat və imanla dolu idi. Peyğəmbər (s) buyurur: “Əgər sənə yenə də təzyiq göstərsələr, istədiklərini de və canını xilas et!”[65] Bu ayədən, onun nazilolma səbəbi və çoxsaylı hədislərdən belə məlum olur ki, təqiyyənin müxtəlif formaları bir çox yerlərdə icazəli, hətta vacibdir. Daha çox məlumat əldə etmək istəyənlər “Ali-İmran” surəsinin 28-ci ayəsinə baxa bilərlər.
106. O gün hər kəs özünü müdafiə edəcək, hər kəsə etdiyi əməllərin əvəzi tam veriləcək və onlara zülm edilməyəcəkdir.
107. Allah təhlükəsizlik və əmin-amanlıq içində olan abad bir bölgəni misal çəkir. Ona ruzisi hər yerdən davamlı olaraq gəlirdi. Ancaq Allahın nemətlərinə nankorluq etdi. Allah da etdikləri əməllərə görə onlara aclıq və qorxu libası geyindirdi.
108. Onlara özlərindən bir elçi gəldi. Onu təkzib etdilər. Buna görə Allahın əzabı onları haqsızlıq etdikləri halda yaxaladı.
109. Allahın sizə verdiyi halal və təmiz ruzilərdən yeyin və əgər Allaha ibadət edirsinizsə, nemətinə şükür edin.
110. O, sizə ancaq ölü heyvanı, qanı, donuz ətini və Allahdan qeyrisinin adı ilə kəsilən heyvanı haram etmişdir. Ancaq həddi aşmadan məcbur olan şəxslər(i Allah bağışlayar. Çünki) Allah bağışlayandır, rəhimlidir!
111. Dilinizə gətirdiyiniz yalana əsasən: “Bu, halaldır, o, haramdır!”– deməyin ki, Allaha iftira atmış olursunuz. Şübhəsiz ki, Allaha iftira atanlar nicat tapmayacaqlar.
112. (Bu dünyada onlara nəsib olmuş) mənfəət azdır, onları sarsıdıcı bir əzab gözləyir.
113. Sənə daha öncə izah etdiyimiz şeyləri yəhudilərə haram etmişdik. Biz onlara zülm etmədik. Lakin onlar özləri-özlərinə zülm edirdilər.

————————————————————————————–

112. Nemətə nankorluq etməyin cəzası: Məsumlardan biri bu ayə haqqında belə buyurmuşdur: Bu ayə yaşadıqları ərazidən Sərsar adlı çay keçən bir tayfa haqqında nazil olmuşdur. Bu çayın hesabına onların əraziləri bol-bərəkətli, məhsuldar və yamyaşıl idi. Nemətləri o qədər bol oldu ki, Allahın nemətlərinə qarşı naşükürlük etdilər. İş o yerə çatdı ki, xəmirlə öz çirkablarını təmizlədilər. Bunu belə izah edirdilər ki, xəmir yumşaqdır və ondan istifadə edərkən narahatlıq yaratmır. Allahın nemətlərinə qarşı bu cür nankorluq edib onlara qarşı hörmətsizlik etdilər. Buna görə də Allah həmin çayı qurutdu. Nəticədə, quraqlıq yarandı. Allah onları həmin çirkabı təmizlədikləri xəmirlərə möhtac etdi. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, həmin xəmir üstündə dava-dalaş salırdılar[66].

Bu ayə və hədis ilahi nemətlər bolluğu içində olan insanlara və xalqlara br xəbərdarlıqdır. İnsanlar bilməlidrlər ki, istənilən növ israfçılığın bir cəzası var. Onun ən aşağı cəzası həmin nemətlərin əldən çıxmasıdır. Hədislərdə bu məsələyə çox əhəmiyyət verilmişdir. İmam Sadiq (ə) hədislərinin birində belə buyurmuşdur: “Atam yeməyə batmış əlini dəsmalla silməzdi. Yeməyə hörmət əlaməti olaraq onu sorardı. Əgər yanında yemək yeyən bir uşağın qabında yemək qalsaydı, həmin qabdakı yeməyi yeyərdi. Bir dəfə dedi: “Bəzən süfrənin kənarına tökülmüş yeməkləri yığıram… Sonra yuxarıda sözügedən tayfanın Allah nemətlərinə, xüsusilə çörəyə qarşı olan nankorluğu və naşükürlüyü ilə bağlı hekayəsini danışdı”[67].

115. İstəmədən və həddi aşmadan: “Bağin” və ya “baği” sözü mənası tələb və istəmək olan “bəğy” sözündən düzəlmişdir. Burada zövq və ləzzət almaq meyli, Allahın haramının halal sayılması nəzərdə tutulur. “Adin” və ya “adi” sözü mənası həddi aşmaq, təcavüz etmək olan “ədv” sözündən düzəlmişdir. Burada çıxılmaz vəziyyət yarandığı vaxt haram ətdən lazımı miqdardan artıq istifadə nəzərdə tutulur. Əhli-beyt (ə) hədislərində “baği” sözü bəzən zalım, “adi” sözü isə qəsbkar mənasında işlədilmişdir. Hətta “baği” sözü bəzən İmama qarşı qiyam edən, “adi” isə oğurluq edən mənasında işlədilmişdir. Bu hədislərdə ola bilsin ki, zəruri ehtiyac yarandığı vaxt haram ətdən istifadəyə işarə edilmişdir. Zülm, təcavüz və ya oğurluq etmək üçün səfərə çıxan adam belə bir şəraitə düşərsə, canını qorumaq üçün vəzifəsi onlardan istifadə etmək olsa da, tutduğu əməl günah sayılır[68].
116. Allahın yəhudilərə qoyduğu qadağalar: Bu ayədə “Ənam” surəsinin 146-cı ayəsində sözükeçən məsələlərə işarə edilmişdir. Həmin ayədə belə buyurulur: “Yəhudilərə dırnaqlı heyvanların hamısını haram etdik. İnək və qoyunun bellərinə və ya bağırsaqlarına yapışan, yaxud sümüklərinə qarışan yağlar müstəsna olmaqla, onların piylərini də yəhudilərə haram buyurduq. Bunu etdikləri haqsızlığa görə onlara cəza olaraq verdik. Biz doğru danışırıq!” “Nisa” surəsinin 160-161-ci ayələrində isə belə buyurulmuşdur: “Yəhudilər zülm etdiklərinə və bir çoxlarını Allahın yolundan döndərdiklərinə görə onlara halal edilmiş gözəl (təmiz, halal) nemətlərin bir hissəsni haram etdik. Habelə qadağan olunmasına baxmayaraq, sələm aldıqları, haqsız yerə xalqın malını yedikləri üçün (halal olanı onlara haram buyurduq)….”[69]
     

     ---

117. Rəbbin bilməməzlikləri üzündən pislik edən, ondan sonra tövbə edib özlərini islah edənlərə qarşı, Rəbbin bunlardan sonra, əlbəttə ki, bağışlayan və rəhm edəndir.
118. İbrahim (təklikdə) Allahın fərmanına müti bir ümmət idi. O, müşriklərdən deyildi.
119. O, Allahın nemətlərinə şükür edən idi. Allah onu seçmiş və doğru yola yönəltmişdi.
120. Biz ona dünyada gözəl nemət verdik. Şübhəsiz ki, o, axirətdə də əməlisalehlərdəndir.
121. Sonra sənə “imanı xalis olan, müşriklərdən olmayan İbrahimin dininə tabe ol!” – deyə vəhy etdik.
122. Şənbə günü yalnız bir cəza idi ki, onda da ixtilafa düşdülər. Rəbbin Qiyamət günü ixtilafa düşdükləri şey barəsində onların arasında hökm verəcəkdir.
123. Rəbbinin yoluna hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihətlə dəvət et və onlarla ən gözəl tərzdə mübahisə et. Rəbbin Onun yolundan azanları da, doğru yolda olanları da yaxşı tanıyır.
124. Cəzalandırmaq istəsəniz, yalnız sizə təcavüz edilən miqdarda cəza verin. Əgər səbir etsəniz, bu, səbir edənlər üçün daha xeyirlidir.
125. Səbir et! Sənin səbirin ancaq Allah üçün və Allahın yardımı ilə olsun. Onlara görə kədərlənmə və qurduqları hiylələrdən ötrü də sıxılma.
126. Allah (Ondan) qorxanlar və yaxşı işlər görənlərlədir.

——————————————————————————————

119. Tövbənin qəbul olunma şərtləri: Bu ayədə tövbənin qəlbdə edilməsi və qəlbdə keçirilən peşmançılıqla məhdudlaşmadığı qeyd edilir. Onun əməllərdə özünü göstərməsi şərt hesab edilir. İnsanın özünü islah etməsi və yanlışlarını aradan qaldırması tövbənin təkmilləşdiricisi sayılır. Yəni ayə bizə onu başa salır ki, bir “əstəğfirullah” cümləsi minlərlə günahın bağışlanmasına səbəb olmur. Bunun üçün əməllərdə mövcud olan yanlışlar aradan qaldırılmalıdır. İnsan ruhları və ya cəmiyyətin günah nəticəsində zərər görmüş hissələri islah və bərpa edilməlidir. Cümlədə bu cəhətə o qədər əhəmiyyət verilir ki, yenidən “Rəbbin bunlardan sonra, əlbəttə ki, bağışlayan və rəhm edəndir” cümləsi ilə ilahi rəhmətin yalnız tövbə və islahatdan sonra mümkün olacağına təkid edilir[70].
120. İbrahim (ə) bir ümmət idi: İbrahimə (ə) nə üçün ümmət deyilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Bəziləri bunu onun əzəmətli olması ilə izah edirlər. Bəzən belə deyildiyinin şahidi oluruq: “Filankəs təklikdə bir tayfadır”. Bəziləri burada “ümmət” deyilərkən imam və rəhbər mənasının nəzərdə tutulduğunu qeyd etmişlər. Bəziləri yazır ki, İbrahim (ə) yer üzündə allahpərəst olmadığı, hər kəsin şirk və bütpərəstlik bataqlığında çabaladığı bir vaxt tək olan Allaha yer üzündə ibadət edən yeganə şəxs idi. Deməli, o, təklikdə bir ümmət, müşriklər isə başqa bir ümmət idi. (Sonuncu fikir İmam Sadiqin (ə) bir hədisinin məzmununa əsaslanır)[71].
121. Nə üçün yəhudilikdə mövcud olmuş bəzi çətin hökmlər qüvvədən düşdü? Bu ayədə etdikləri günahlar ucbatından Allah-taalanın yəhudi tayfalarından birinə qoyduğu qadağalardan, onların bu qadağaları pozmasından, nəticədə, Allahın əzabına düçar olmasından, meymun surətinə düşməsindən bəhs edilir. (Daha ətraflı məlumat almaq istəyənlər “Əraf” surəsinin 163-cü ayəsinə baxa bilərlər). Bu ayə, əslində, “nə üçün yəhudilikdə insanın təbiətinə uyğun olmayan bəzi hökmlər mövcud olub və həmin hökmlər İslam dinində qüvvədən düşüb?” sualına cavab səciyyəsi daşıyır. Quran bu şübhəyə cavab olaraq bildirir ki, sözügedən qadağalar Allah tərəfindən daha öncədən müəyyən edilmiş qadağalar olmamışdır. Allah bu qadağaları yəhudilərin etdikləri günah müqabilində onlara cəza olaraq təyin etmişdir. Həmin qadağalar sonrakı ümmətlərə aid olmamışdır[72].
122. Allah yoluna bu şəkildə dəvət edin: Bu ayədə təbliğat və Allah yoluna çağırış üsulu, müxaliflərlə mübahisə forması göstərilir: “Rəbbinin yoluna hikmətlə, gözəl öyüd-nəsihətlə dəvət et”. Yatmış ağılları oyatmaq və haqqa dəvət yolunda atılan ilk addım düzgün məntiqdən istifadə və hesablanmış dəlillərin təqdimindən ibarətdir. İkinci addım insanların hiss və emosiyalarından istifadədir. Öyüd-nəsihət daha çox emosional səciyyə daşıyır. İnsanların hisslərini oyatmaqla böyük bir kütləni haqqa doğru istiqamətləndirmək olar. Gözəl öyüd-nəsihət deyilərkən kobudluğa yol vermədən, qarşı tərəfi təhqir etmədən, özünü qarşı tərəfdən üstün tutmaq niyyəti güdmədən, inadkarlığa təhrik etmədən və sair kimi neqativ davranışlara yol vermədən edilən nəsihət nəzərdə tutulur. Dini təbliğ yolunda atılan üçüncü addım gözəl mübahisədən ibarətdir. Bu mərhələ beyinəri yanlış düşüncələrlə dolmuş insanlara aiddir. Mübahisə vasitəsilə qarşı tərəfi bu düşüncələrdən xilas etmək lazımdır ki, haqqı qəbul etməyə hazır olsun. Təbii ki, mübahisə gözəl şəkildə aparıldıqda, yəni haqq-ədalət, düzgünlük, əmanət və doğru ilə müşayiət olunan, təhqirə, özünü üstün göstərməyə, lovğalığa, təkəbbürə yol verilməyən, bir sözlə bütün insani dəyərlərin qorunduğu mübahisə effektli və təsirli olur[73].

[1] Nümunə, c.11, səh.137

[2] Əl-Mizan, c.12, səh.193

[3] Əl-Mizan, c.12, səh.196

[4] Nümunə, c.11, səh.142

[5] Nümunə, c.11, səh.151; Əl-Mizan, c.12, səh.203

[6] Nümunə, c.11, səh.172

[7] Nümunə, c.11, səh.172

[8] Vəsailüş-şiə, c.25, səh.96

[9] Nümunə, c.11, səh.173

[10] Nümunə, c.11, səh.182

[11] Pəyame-Quran, c.2, səh.222

[12] Nümunə, c.11, səh.183 və 188

[13] Nümunə, c.11, səh.194

[14] Nümunə, c.11, səh.206

[15] Əl-Mizan, c.12, səh.232

[16] Nümunə, c.11, səh.209

[17] Əl-Mizan, c.12, səh.234

[18] Nümunə, c.11, səh.213

[19] Əl-Mizan, c.12, səh.237

[20] Nümunə, c.11, səh.231

[21] Nümunə, c.11, səh.225

[22] Nümunə, c.11, səh.235

[23] Əl-Mizan, c.12, səh.253

[24] Əl-Mizan, c.12, səh.256

[25] Əl-Mizan, c.12, səh.260

[26] Nümunə, c.11, səh.249

[27] Nümunə, c.11, səh.254

[28] Nümunə, c.11, səh.267

[29] Nümunə, c.11, səh.267

[30] Əl-Mizan, c.12, səh.276

[31] Əl-Mizan, c.12, səh.280

[32] Nümunə, c.11, səh.284

[33] Əl-Mizan, c.12, səh.288

[34] Nümunə, c.11, səh.290

[35] Əl-Mizan, c.12, səh.292

[36] Elə bir xəstəlik yoxdur ki, bal şərbəti ilə müalicə olunmasın.

[37] Nümunə, c.11, səh.302

[38] Əl-Mizan, c.12, səh.294

[39] Əl-Mizan, c.12, səh.297

[40] Nümunə, c.11, səh.322

[41] Əl-Mizan, c.12, səh.298

[42] Əl-Mizan, c.12, səh.299

[43] Əl-Mizan, c.12, səh.305

[44] Nümunə, c.11, səh.344

[45] Əl-Mizan, c.12, səh.314

[46] Nümunə, c.11, səh.345

[47] Əl-Mizan, c.12, səh.315

[48] Nümunə, c.11, səh.350

[49] Ətyəbül-bəyan, c.8, səh.168

[50] Nümunə, c.11, səh.357

[51] Təfsiri-mövzui, c.2, səh.707

[52] Əl-Mizan, c.12, səh.323; Nümunə, c.11, səh.259; Ətyəbül-bəyan, c.8, səh.174

[53] Nümunə, c.11, səh.361

[54] Nümunə, c.11, səh.366

[55] Əl-Mizan, c.12, səh.335

[56] Nümunə, c.11, səh.381

[57] Ətyəbül-bəyan, c.8, səh.181

[58] Nümunə, c.11, səh.390

[59] Nümunə, c.11, səh.388

[60] Əl-Mizan, c.2, səh.241

[61] Nümunə, c.11, səh.297

[62] Əl-Mizandan iqtibas, c.12, səh.347

[63] Nümunə, c.11, səh.412

[64] Əl-Mizan, c.12, səh.352

[65] Əl-Mizan, c.12, səh.358

[66] Əl-Mizan, c.12, səh.376

[67] Nümunə, c.11, səh.435

[68] Nümunə, c.11, səh.441

[69] Nümunə, c.11, səh.444

[70] Nümunə, c.11, səh.445

[71] Əl-Mizan, c.12, səh.368 və 376

[72] Əl-Mizan, c.12, səh.369

[73] Nümunə, c.11, səh.355