“Şura” surəsi

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə!

1. Ha, Mim.
2. Ayn, Sin, Qaf.
3. Yenilməz qüdrət və hikmət sahibi olan Allah sənə və səndən əvvəlki peyğəmbərlərə belə vəhy edir.
4. Göylərdə və yerdə nə varsa, Ona məxsusdur. O, ucadır, böyükdür.
5. Göylər az qalır yuxarıdan parça-parça olsun. Mələklər davamlı olaraq Rəblərinə həmd və təriflər deyir və yerdəkilər üçün bağışlanma diləyirlər. Bilin, Allah bağışlayandır, rəhmlidir.
6. Allahdan başqasını özünə rəhbər seçənlərin bütün əməllərinin hesabını Allah qoruyub saxlayır. Sənə onlara haqqı məcburi şəkildə qəbul etdirmək əmr edilməyib.
7. Beləliklə, Biz sənə ərəbcə olan (fəsahətli və açıq-aydın) bir Quran vəhy etdik ki, şəhərlər anası (Məkkə) və onun ətrafındakıları xəbərdar edəsən, barəsində heç bir şübhə olmayan, bütün yaranmışların toplanacağı günlə qorxudasan. Bir qisim Cənnətdə, digər qisim isə yanar oddadır.
8. Əgər Allah istəsəydi, onları vahid bir ümmət edərdi. Lakin O, Öz mərhəmətinə istədiyini qovuşdurur.  Zalımların isə nə bir himayəçisi olar, nə də bir yardımçısı var.
9. Onlar Allahdan qeyrisini özlərinə rəhbər və himayəçi seçdilər. Halbuki rəhbər və himayəçi yalnız Allahdır. Ölüləri dirildən Odur. Hər şeyə qadir olan Odur.
10. İxtilafa düşdüyünüz şeylər barəsində hökm vermək ancaq Allaha aiddir. Budur mənim Rəbbim olan Allah. Mən Ona təvəkkül etmişəm və Ona tərəf qayıdıram.

—————————————————————————————–

“Şura” surəsinin ümumi məzmunu: Bu surənin əsas sujet xəttini vəhy mövzusu təşkil edir. Sözügedən mövzu ilə yanaşı, tövhid, məad, mömin və kafirlərin xüsusiyyətləri və sair kimi mövzulara da toxunulmuşdur.[1]

5. Tezliklə göylər yuxarıdan parçalanacaq: Bu cümləyə iki formada izah verilmişdir: 1. Bu cümlənin məzmunu əvvəlki ayələrin bəhs etdiyi vəhy mövzusu ilə bağlıdır. Əslində, “Həşr” surəsinin 21-ci ayəsinin məzmunu ilə oxşardır. Allah həmin ayədə belə buyurur: “Əgər bu Quranı dağa nazil etsəydik, onun qarşısında əridiyini və Allah qorxusundan parçalandığını görərdin.” Allah kəlamı göydən enərkən onu lərzəyə gətirir, az qalır parça-parça olsun. Əgər dağa nazil olsaydı, parça-parça olardı. Çünki o, Allah tərəfindən endirilən hikmətli kəlamdır. Onun qarşısında yumşalmayan, təslim olmayan yalnız insanın inadkar qəlbidir. 2. Göylər ən aşağı varlıqları varlıq aləminin böyük başlanğıcına tay tutan müşriklərin şirk və bütpərəstliyi qarşısında az qalır parça-parça olsun. (Daha ətraflı məlumat üçün bax: Məryəm-90).[2]
6. Şəhərlərin anası: Bu ayəni oxuyarkən belə bir fikir yarana bilər ki, burada təkcə Məkkə və onun ətraf ərazilərində yaşayan insanlar nəzərdə tutulmuşdur. Bu ifadə İslamın ümumbəşəri din olması məsələsinə zidd deyilmi? Bir nüansa diqqət yetirsək, sual aydınlaşar. O da budur ki, “Ummul-qura” (şəhərlərin anası) Məkkənin adlarından biridir. Bu ad “umm” və “qura” olmaqla iki sözdən təşkil olunmuşdur. “Umm” sözünün mənası əsas və başlanğıc deməkdir. Övladların əsas başlanğıcı ana olduğu üçün ərəblər anaya “umm” deyirlər. “Qura” mənası abadlıq, böyük və kiçikliyindən asılı olmayaraq, şəhər və kənd olan “qəryə” sözünün cəmidir. Quranda bu ifadəyə çox rast gəlinir. Məkkənin nə üçün “Ummul-qura” adlandırılmasına “Ənam” surəsinin 92-ci ayəsində açıqlama gətirmişik. Bundan başqa, nəzərə almalıyıq ki, İslam dini tədricən yayılmışdır. Peyğəmbərə (s) ilk öncə yaxın qohumlarını qorxutmaq əmr edilmişdir. Belə ki, “Şuəra” surəsinin 214-cü ayəsində Allah-taala belə buyurmuşdur: “Yaxın qohumlarını qorxut”. Əslində, bu cür başlanğıcın məqsədi əsas özəyi möhkəmlətmək və yayılmağa hazır etməkdir. Bundan sonra Peyğəmbərə (s) ərəbləri qorxutmaq əmr edilmişdir. Belə ki, “Fussilət” surəsinin 3-cü ayəsində Allah-taala belə buyurur: “Ərəbcə olan bir kitab”. “Zuxruf” surəsinin 44-cü ayəsində isə artıq belə buyurulur: “Bu, sən və sənin qovmunə xatırlatma vasitəsidir.” İslamın əsasları ərəblər arasında möhkəmləndikdən sonra Peyğəmbərə (s) daha böyük vəzifə tapşırılır, ona bütün insanları qorxutmaq əmri verilir. Belə ki, “Furqan” surəsinin ilk ayəsində belə buyurulur: “Aləmləri qorxutmaq üçün Quranı bəndəsinə nazil edən (Allah) tükənməz və mübarəkdir.” Buna görə də Peyğəmbər (s) o vaxt Ərəbistan yarımadasından uzaqlarda yaşayan dünya hökmdarlarına məktub yazaraq onları İslama dəvət edir. Ardıcılları da ondan sonra məhz bu proqram üzrə İslamı təbliğ etmək üçün bütün dünyaya səpələnir, İslam təlimlərini dünyaya yayırlar.[3]
7. İxtilaflar barəsində hökm vermək yalnız Allah-taalaya məxsusdur: Bəzi təfsirçilər bu ayənin məzmununu bənzər ayələr və ya hüquqi ixtilaflar çərçivəsi ilə məhdudlaşdırmağa çalışmışlar. Ancaq ayənin mənası daha genişdir, ilahi maarif, etiqad məsələləri, şəriət hökmləri, insanlar arasında mövcud olan bütün hüquqi və məhkəmə məsələlərini və sairəni əhatə edir. İnsanların məlumatları məhdud və az olduğu üçün Allahın elm mənbəyindən qaynaqlanmalı, mövcud ixtilaflarını vəhy vasitəsilə həll etməlidirlər.[4] Bu ayə insanların ehtiyac duyduqları bütün məsələlərin Quran və sünnədə mövcud olduğunu, istənilən müqayisə, fərdi qanunvericilik və sairənin yanlış olduğunu aydın şəkildə göstərən ayələrdəndir. Çünki bu hökmlər Quran və sünnədə olmasaydı, bütün ixtilafların Allaha həvalə edilməsinin heç bir mənası olmazdı.[5]
8. O, göyləri və yeri yaradandır. O, sizin üçün Öz cinsinizdən həyat yoldaşları, heyvanlardan da cütlər yaratdı. Sizi bu yolla çoxaldır. Onun heç bir bənzəri yoxdur. O, eşidəndir, görəndir.
9. Göylərin və yerin açarları Ona məxsusdur. O, istədiyinin ruzisini artırar, istədiyininkini də azaldar. O, hər şeyi biləndir.
10. Nuha tövsiyə etdiyi dini sizin üçün qanun etdi. Sənə vəhy etdiyimiz, İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimiz budur: “Dini qoruyun və onda təfriqə yaratmayın!” Sizin dəvət etdiyiniz müşriklərə ağır gəldi. Allah istədiyi kəsi seçir və Ona tərəf qayıdanı doğru yola yönəldir.
11. Onlar məhz elm gəldikdən sonra haqdan sapdıqları üçün (paxıllıqları ucbatından) parçalandılar. Əgər Rəbbin tərəfindən müəyyən bir vaxtadək verilmiş bir əmr olmasaydı, onların arasında artıq hökm çıxarılardı. Onlardan sonra kitaba varis olanlar da onun barəsində bədbin bir şübhə içindədirlər.
12. Buna görə də sən (onları Allah dininə) dəvət et və sənə əmr olunduğu kimi düz yolla get. Onların nəfslərinin istəyinə uyma və de: “Mən Allahın nazil etdiyi hər bir kitaba iman gətirdim. Mənə sizin aranızda ədalətli olmaq əmr edilmişdir. Allah bizim də Rəbbimizdir, sizin də. Bizim əməllərimiz bizə, sizin də əməlləriniz sizə aiddir. Aramızda şəxsi zəmində düşmənçilik yoxdur. Allah bizi və sizi bir yerə toplayacaqdır. Dönüş Onadır”.

—————————————————————————————

11. Allahın bənzəri yoxdur: Bu cümlə Allahın bütün sifətlərinin tanınmasının əsas təməl prinsipini ehtiva edir. Həmin prinsip nəzərə alınmadan Allahın sifətlərinin heç birini dərk etmək olmaz. Çünki Allahı tanıma yolunda mövcud olan ən təhlükəli uçurum, hər hansı sifət baxımından Allahı Öz yaratdıqlarına bənzətməkdir. Bu amil insanın şirk dərəsinə yuvarlanmasına səbəb olur. Başqa sözlə desək, Allah hər cəhətdən, qüdrət, elm, həyat, iradə, lütfkarlıq və sair cəhətdən sonsuz, hüdudsuz bir varlıqdır, Ondan qeyri nə varsa, məhduddur. Bu, Allahın mümkün varlıqların bütün nöqsanlarından pak və üstün hesab edilməsidir. Buna görə də Allahdan qeyrisi haqqında sübuta yetmiş çox anlayışlar Allah prizmasında öz mənasını itirir. Məsələn, bəzi işlər bizim üçün asan, bəzisi isə çətindir, bəzi əşyalar uzaq, bəzisi yaxındır, bəzi hadisələrin zamanı keçmiş, bəziləri indi baş verir və ya gələcəkdə baş verəcək, bəzi cismlər böyük, bəzisi kiçikdir və sair. Bütün bunlar ona görə belədir ki, biz məhdud varlığıq və ya varlıqların müqayisəsi bizdə belə təsəvvür yaranmasına səbəb olur. Ancaq bütün cəhətlərdən sonsuz, əzəli və əbədi olan varlıq haqqında bu mənanı təsəvvür etmək olmur. Onun haqqında uzaq və ya yaxın anlayışları təsəvvür edilmir, Onun nəzərində hər şey yaxındır. Onun üçün çətinlik və ya asanlıq deyilən bir şey yoxdur, hər şey Onun üçün asandır. Onun üçün keçmiş və gələcək anlayışı yoxdur, hər şey Onun üçün indidir. Əlbəttə, bu mənanı dərk etmək diqqət, beyinin öyrəşdiklərini bir kənara qoymasını tələb edir. Bu səbəbdən də Allahın tanınmasının çox asan, sifətlərinin tanınmasının isə çox çətin olduğunu deyirik.[6] Şübhəsiz ki, Allah təsəvvür, xəyal, müqayisə, güman, təxəyyülə sığmayan bir varlıqdır, zatını təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Çünki biz yalnız bənzərini və hissələrini gördüyümüz əşyaları təsəvvür edə bilərik. Ancaq bənzəri və tayı-bərabəri olmayan varlıq bizim idrakımıza və təsəvvürümüzə əsla sığmaz. Biz yalnız bu qədər bilirik ki, O, var. Onun işlərini və nişanələrini bizi əhatə edən kainatda müşahidə edir, həmin nişanələr əsasında Onun sifətlərini ümumi şəkildə dərk edirik. Heç kəs, hətta peyğəmbər və mələklər də Onun zatını dərk edə bilməzlər. Elə məhz bu həqiqəti etiraf etmək insanın Allahı tanıma prosesindəki son mərhələsidir. Peyğəmbərin (s) “biz Səni layiq olduğun kimi tanıya bilmərik” hədisi insanın Allahı tanıma ilə bağlı bilgisinin ən yüksək zirvəsidir. Səbəbi isə aydındır. O, hər cəhətdən sonsuz varlıqdır, Ondan qeyri nə varsa, hər cəhətdən məhduddur. Buna görə də Onu Özündən qeyrisi ilə müqayisə etmək olmaz. Bizim varlığımız, ağlımız və fikrimiz məhdud olduğu üçün Onun sonsuz zatına vara bilmərik. Bir gün bir nəfər Peyğəmbərin (s) yanına gəlib: “Elmin ən yüksək mərhələsi hansıdır?” – deyə soruşur. Peyğəmbər (s) buyurur: “Allahı layiq olduğu kimi tanımaq”. Sonra əlavə edir: “Onun nə misli var, nə bənzəri, O, tək, yaradan, qadir, əvvəl, axır, zahir və batin olan məbuddur. Heç bir tayı-bərabəri yoxdur. Budur Onu layiqincə tanımaq.”[7]
12. İslam səmavi dinlərin çıxarışı, xülasləşdirilmiş formasıdır: Ayədə İslamın təkallahlığa dəvətinin yeni bir şey olmadığı, bütün ulul-əzm peyğəmbərlərin dəvəti olduğu buyurulur. Təkcə tövhid deyil, peyğəmbərlərin dəvətlərinin əsas prinsipləri bütün səmavi dinlərdə eyni olmuşdur. Bu ayəyə əsasən keçmiş peyğəmbərlərə nə tövsiyə olunubsa, onların şəriətlərində nə olubsa, İslam şəriətində toplanmışdır. “Minəd-din” (din) ifadəsi səmavi şəriətlərin təkcə tövhid və inanc əsaslarında deyil, kök etibarı ilə də eyni olduğunu göstərir. Baxmayaraq ki, insan cəmiyyətinin təkamülü, ikinci dərəcəli qanunların insanların təkamülünə uyğun olaraq sonuncu dinlərə qədər təkmilləşməsini tələb edir. Belə ki, Quran ayələrində bütün səmavi dinlərdə inanclar, qanunlar və vəzifələrin eyni olduğunu göstərən nümunələr çoxdur.[8]
13. Allahı qəbul etdikdən sonra Onun barəsində söz güləşdirənlərin dəlili Rəbləri yanında batil və əsassızdır. Onları qəzəb və şiddətli əzab gözləyir.
14. Kitabı və tərəzini haqq olaraq nazil edən Allahdır. Nə bilirsən, bəlkə də saat (Qiyamət qopacağı vaxt) yaxındır.
15. Qiyamətə inanmayanlar onun barəsində tələskənlik edirlər. Möminlər isə ondan qorxur və onun həqiqət olduğunu bilirlər. Qiyamət barəsində mübahisə edənlər dərin bir azğınlıq içindədirlər.
16. Allah Öz qullarına qarşı lütfkardır, istədiyinə ruzi verir. O, qüvvətlidir, yenilməzdir.
17. Biz axirət tarlasını istəyənin əkininə bərəkət və artım verir, məhsulunu bol edirik, yalnız dünya əkinini istəyənə isə ondan az miqdar veririk. Axirətdə onun heç bir nəsibi olmaz.
18. Yoxsa Allahın izni olmadan onlar üçün din yaradan məbudları var? Əgər onlara bəlli bir möhlət verilməsəydi, onların barəsində hökm çıxarılardı. Zalımları ağrılı-acılı bir əzab gözləyir.
19. Zalımların etdikləri əməllərdən çox qorxduğunu görəcəksən. Lakin əməlləri onları yaxalayacaq. İman gətirib yaxşı işlər görənlər isə Cənnət bağlarında olacaqlar. Rəblərinin yanında onlar üçün istədikləri hər şey hazırlanmışdır. Böyük lütfkarlıq da elə budur.

————————————————————————————–

17. Allah kitab və tərəzini haqq olaraq göndərmişdir: “Kitab” deyilərkən vəhy nəzərdə tutulur. İnsan cəmiyyətinin idarə edilməsi üçün zəruri olan din və şəriət məhz vəhy vasitəsilə göndərilmişdir. Tərəzi ölçü vasitəsinə deyilir. Burada “tərəzi” deyilərkən kitabın ehtiva etdiyi din nəzərdə tutulur. İnanc və əməllər din vasitəsilə ölçüldüyü üçün tərəzi adlandırılmışdır. Qiyamətdə də onun vasitəsilə sorğu-sual olunacaq, ölçü müəyyən ediləcək, mükafat və ya cəza veriləcək. Deməli, “tərəzi” deyiləkən əsasları və əməli hökmləri ilə birlikdə din nəzərdə tutulur. Bəzi təfsirçilər tərəzini Peyğəmbərə (s) yozmuşlar. Əlbəttə, bu yozum əvvəlki şərhlə heç bir təzad təşkil etmir. Çünki qeyd etdiyimiz kimi, “tərəzi” deyilərkən əsasları və əməli hökmləri ilə birlikdə din nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, Peyğəmbər (s) dinin əsasları və əməli hökmlərinin taməyarlı meyarıdır. O, elə bir tərəzidir ki, fərdlərin hər birinin dindarlığı onunla ölçülür. Ona daha çox bənzəyən fərd daha dindar, ona daha az bənzəyən isə az dindardır.[9]
18. Dünya və axirət tarlası: Ayədə incə bir bənzətmə ilə insanlar Allahın bəxş etdiyi ruzilər və ondan istifadə formasına əsasən əkinçilərə bənzədilmişlər. İnsanların bir qrupu axirət, bir qrupu isə dünya üçün əkin əkir və bununla da tarlaların hər birinin nəticəsini müəyyən edir. Bu ayəyə əsasən insanlar əkinçi, bu dünya tarla, əməllərimiz toxumlar, Allahın yaratdığı imkanlar yağan yağışlardır. Toxumlar müxtəlif olur. Onların bəzisinin məhsulu tükənməz, sonsuz, əbədi, ağacları həmişəyaşıl, barlı-bəhrəlidir. Bəzisinin məhsulu çox az, ömrü qısa və keçici, meyvələri acıdır. “İstəyir” sözü ilə niyyətlərin fərqli olduğuna işarə edilir. Ümumiyyətlə, bu ayədə daha öncəki ayədə qeyd edilmiş bəzi nemətlər səciyyələndirilir. Bəziləri Allahın verdiyi bu nemətlərdən toxum kimi axirət üçün, bəziləri isə dünya ləzzətləri üçün istifadə edir. Axirət əkinçiləri belə səciyyələndirilir: “Onun əkininə bərəkət və artım veririk, məhsulunu bol edirik”, ancaq dünya ləzzətindən də məhrumdurlar deyə buyurulmur. Dünya əkinçilərinə gəldikdə, onların barəsində belə buyurulur: “Ondan az miqdar veririk. Axirətdə onun heç bir nəsibi olmaz.” Deməli, dünyapərəstlər istədiklərinə çatmır, axirət istəyənlər isə dünyadan məhrum olmurlar. Nəticədə, dünyapərəstlər o dünyaya əliboş, axirət istəyənlər isə əlidolu gedirlər. Hədislərinin birində İslam peyğəmbəri (s) belə buyurmuşdur: “Allah niyyəti dünya olan şəxsin işini tərs gətirər, onu yoxsul edər. O, dünya malından yalnız təyin edilmiş miqdarı əldə edər. Allah niyyəti axirət olan şəxsi dağınıqlıqdan xilas edər, qəlbini ehtiyacsızlıq hissi ilə doldurar. Dünya müti halda ona doğru yürüyər.” İslama görə dünya məqsəd deyil, məhsulu Qiyamətdə yığılacaq bir əkin sahəsidir. Quranın başqa ayələrində və məsumların (ə) hədislərində buna bənzər ifadələrə çox rast gəlmək olar. Məsələn, “Bəqərə” surəsinin 261-ci ayəsində Allah yolunda xərcləmək hər toxumu yeddi sünbül və hər sünbülü yüz və daha artıq dən verən toxuma bənzədilmişdir. Hədislərinin birində Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: “İnsanları üzüqoylu oda atan yalnız onların dillərinin biçdiyi məhsuldur.” İmam Əli (ə) buyurmuşdur: “Var-dövlət və övladlar bu dünya payı, saleh əməl insanın axirət nəsibidir. Bəzən Allah bu iki neməti bəzi insanlara bir yerdə verir.” Bu ayədən həm də belə nəticə almaq olar ki, həm dünyanın, həm də axirətin səy və fəaliyyətə ehtiyacı var, heç bir məhsul zəhmətsiz əldə edilə bilmədiyi kimi, dünya və axirət də zəhmətsiz qazanıla bilməz. Deməli, insan zəhmətini tez solub quruyan deyil, meyvəsi şirin, dadlı və əbədi olan ağaca sərf etsə, daha yaxşı olar.[10]
19. İman gətirib yaxşı işlər görən qullarına Allahın verdiyi müjdə budur. De: “Mən sizdən peyğəmbərliyimin əvəzində qohumlarıma (Əhli-beytimə) sevgidən başqa bir mükafat istəmirəm”. Kim yaxşı bir iş görsə, onun yaxşılığını artırarıq. Çünki Allah bağışlayandır, qədirbiləndir.
20. Yoxsa onlar: “O, Allaha qarşı yalan uydurdu” – deyirlər? Əgər Allah istəsə, sənin qəlbinə möhür vurar. Allah batili silib yox edər və haqqı Öz fərmanı ilə bərqərar edər. Çünki O, kökslərdə olanlardan xəbərdardır.
21. Qullarının tövbəsini qəbul edən, günahları bağışlayan və sizin nə etdiyinizi bilən Odur.
22. O, iman gətirib yaxşı əməllər edənlərin istəyini qəbul edir və Öz lütfünü onlara artırır. Kafirləri isə şiddətli əzab gözləyir.
23. Əgər Allah Öz qullarına bol ruzi versə, onlar yer üzündə həddi aşarlar. Buna görə də O, istədiyi qədər göndərir. Çünki O Öz qullarından xəbərdardır, (onların etdiklərini) görəndir.
24. (İnsanlar) ümidlərini kəsdikdən sonra faydalı yağış endirən və Öz rəhmətini yayan Odur. O, himayəçidir, tərifəlayiqdir.
25. Göyləri, yeri və onlarda yaydığı canlıları yaratması Onun nişanələrindəndir. O, istədiyi vaxt onları bir yerə toplamağa qadirdir.
26. Başınıza gələn hər bir müsibət etdiyinz əməllər üzündəndir. (Allah) çoxunu da bağışlayır.
27. Siz yer üzündə Allahın qüdrətindən qaçıb yaxa qurtara bilməzsiniz. Allahdan başqa sizin heç bir himayəçiniz və köməkçiniz yoxdur.

—————————————————————————————

23. Qohumlar kimlərdir? Bütün şiə təfsirçiləri və əhli-sünnə təfsirçilərinin bir qrupu “qohumlar” deyilərkən Peyğəmbərin (s) qohumlarının (Əhli-beytinin) nəzərdə tutulduğunu qeyd etmişlər. Bu şərhə qarşı başqa yozum və ehtimallar da irəli sürülmüşdür. Ancaq böyük ehtimalla bu ehtimalları irəli sürənlərin hamısının əsl istəyi imamət və xəlifəlik mövzusunun elə də böyük əhəmiyyət daşımadığını göstərmək, Əhli-beyt (ə) məqamının əhəmiyyətini azaltmaq olmuşdur. Bu ayə ilə bağlı əsl diqqət çəkən məqam ondan ibarətdir ki, bir tərəfdən Allah Quranda peyğəmbərlərin çoxunun dilindən açıq-aydın şəkildə “biz sizdən heç bir mükafat istəmirik, bizim mükafatımız Allaha məxsusdur”, – deyə buyurur (Şüəra-109, 127, 145, 164, 180), digər tərəfdən isə, sözügedən ayədə “mən sizdən qohumlarıma (Əhli-beytimə) sevgidən başqa bir mükafat istəmirəm”, – deyə buyurur. Daha maraqlı cəhət Allah-taalanın “Furqan” surəsinin 57-ci ayəsində Peyğəmbərə (s) “de: “Mən peyğəmbərliyimin əvəzində sizdən heç bir mükafat istəmirəm. Təkcə onu istəyirəm ki, insanlar Rəblərinə tərəf aparan bir yol tutsunlar”, – deyə göstəriş verir, “Səba” surəsinin 47-ci ayəsində isə belə buyurur: “Mənim sizdən istədiyim mükafat yalnız öz xeyrinizədir. Mənim haqqım və mükafatım Allaha aiddir.” Bu dörd ayəni yanaşı qoyduqda belə nəticə almaq olar ki, İslam peyğəmbəri (s) də digər peyğəmbərlər kimi insanlardan özü üçün heç bir haqq və mükafat istəməmişdir. İstədiyi mükafat yalnız Əhli-beytinə qarşı sevgi olmuşdur. Bu isə Allaha aparan yol və insanların öz xeyirlərinə olan bir istəkdir. Çünki sözügedən sevgi imamət, xilafət, Peyğəmbərin canişini, Allah rəsulunun ümmət üzərindəki rəhbərliyinin davam etməsi və insanların bu rəhbərlik işığında haqq yola yönəlməsi mövzusuna açılan bir qapıdır. Bu həqiqət Peyğəmbərdən (s) nəzər nöqtəsi olan ayənin şərhi ilə bağlı rəvayət edilmiş hədislərə müraciət etdiyimiz və onları bu ayələrlə yanaşı qoyduğumuz zaman aydın olur. Bu ayənin təfsiri ilə bağlı nəql edilmiş hədislərin məcmusundan belə nəticəyə gəlirik ki, sözügedən ayə konkret olaraq imamət və rəhbərlik mövzusuna aiddir. Peyğəmbərlik missiyasının haqq və mükafatı məhz bu məsələ təyin edilmişdir. Bu haqq insanları Allaha yaxınlaşdırır, faydası onların özlərinə aid olur. İbn Abbas belə nəql edir: Bu ayə nazil olduqdan sonra səhabələr soruşdu: “Ey Allahın rəsulu! Bunlar kimdir ki, Allah-taala bizə onları sevməyi əmr edir?” Buyurdu: “Əli, Fatimə və bu ikisinin övladları”. Habelə Peyğəmbər (s) buyurudu: “Allah peyğəmbərləri müxtəlif ağaclardan yaratmışdır, amma mən və Əli bir ağacdan yaradılmışıq. Mən onun kökü, Əli onun budaqları, Həsən və Hüseyn onun meyvələri, şiələrimiz isə onun yarpaqlarıdır. Onun budağına yapışan xilas olar, ondan uzaq duran isə süquta uğrayar…” Sonra Peyğəmbər (s) bu ayəni oxudu: “Mən sizdən peyğəmbərliyimin əvəzində qohumlarıma (Əhli-beytimə) sevgidən başqa bir mükafat istəmirəm”. Əhli-sünnə məzhəbinin böyük təfsirçilərinin qeyd etdiyi başqa bir hədisdə Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu görürük: “Mühəmmədin ailəsini sevərək dünyadan köçən şəxs dünyadan şəhid kimi köçmüşdür. Bilin, Mühəmmədin ailəsini sevərək dünyadan köçən şəxs bağışlanmışdır. Bilin, Mühəmmədin ailəsini sevərək dünyadan köçən şəxs dünyadan imanı kamil olan bir mömin olaraq köçmüşdür. Bilin, Mühəmmədin ailəsini sevərək dünyadan köçən şəxsi ölüm mələyi Cənnətlə müjdələyər, sonra Nəkirlə Münkər ona Cənnət müjdəsi verər. Bilin, Mühəmmədin ailəsini sevərək dünyadan köçən şəxsi Cənnətə elə hörmətlə apararlar ki, sanki gəlini bəy evinə aparırlar. Bilin, Mühəmmədin ailəsini sevərək dünyadan köçən şəxsin qəbrindən Cənnətə iki qapı açılar. Bilin, Mühəmmədin ailəsini sevərək dünyadan köçən şəxsin qəbrini mələklər rəhmətin endiyi bir məkana çevirərlər… Bilin, Mühəmmədin ailəsi ilə ədavət apararaq dünyadan köçən şəxs Qiyamət günü Məhşər səhnəsinə alnında “Allahın rəhmətindən məyus” yazısı yazılmış halda daxil olar. Bilin, Mühəmmədin ailəsinə qarşı kin-küdurəti olaraq dünyadan köçən şəxs dünyadan kafir olaraq köçmüşdür. Bilin, Mühəmmədin ailəsi ilə ədavət apararaq dünyadan köçən şəxs Cənnətin ətrini qoxulaya bilməz.”[11]
24. Dənizdə dağlar kimi görünən gəmilər də Onun nişanələrindəndir.
25. Əgər istəsə, küləyi sakitləşdirər, onlar da dənizin kürəyində hərəkətsiz qalarlar. Bunda şükür edən hər bir səbirli adam üçün nişanələr vardır.
26. Yaxud, əgər istəsə, onları sərnişinlərin etdikləri əməllər ucbatından məhv edər və eyni zamanda çoxunu bağışlayar.
27. Bizim ayələrimiz barəsində mübahisə edənlər bilsinlər ki, qaçmağa heç bir yerləri yoxdur.
28. Sizə verilənlər dünya həyatının keçici ləzzətidir. Allahın yanında olanlar isə iman gətirib Rəblərinə təvəkkül edənlər üçün daha xeyirli və tükənməzdir.
29. O kəslər üçün ki, böyük günahlardan və çirkin əməllərdən çəkinir, qəzəbləndikləri zaman əfv edirlər,
30. O kəslər üçün ki, Rəblərinin dəvətini qəbul edir, namaz qılır, işləri­ barədə öz aralarında məsləhətləşir, onlara verdiyimiz ruzidən Allah yolunda xərcləyirlər.
31. O kəslər üçün ki, haqsızlığa məruz qaldıqda (təslim olmur) yardım istəyirlər.
32. Pisliyin cəzası özü kimi pislikdir. Amma kim bağışlasa və barışsa, onun mükafatı Allaha aid olar. Allah zalımları sevmir.
33. Haqsızlığa uğradıqdan sonra yardım istəyən şəxs məzəmmət olunmaz.
34. Məzəmmət olunmağa ancaq insanlara zülm edənlər və yer üzündə haqsız yerə zülm edənlər layiqdirlər. Onlar üçün ağrılı-acılı əzab vardır.
35. Hər kim səbr edib bağışlasa, bu təqdirəlayiq işlərdəndir.
36. Allah kimi azğınlığa salsa, Ondan başqa heç bir himayəçisi və yardımçısı olmaz. Sən zalımları əzabı gördükləri zaman: “Qayıtmağa bir yol varmı?” – deyən görəcəksən.

—————————————————————————————

37. Qəzəbli vaxtda əfv etmək: Bu ayədə həqiqi möminlərə xas olan xüsusiyyətlərdən birinə, insanın ən gərgin hallarından hesab edilən qəzəbli vaxtında öz nəfsini cilovlamasına işarə edilmişdir. Diqqət çəkən nüans budur ki, onların ümumiyyətlə, qəzəblənmədikləri buyurulmur. Çünki bu xüsusiyyət insanın təbiətinə xas olan xüsusiyyətdir, bəzi məqamlarda, yəni Allah üçün olduqda və ya haqsızlığa məruz qalmış insanların hüquqlarının müdafiəsi üçün hətta zəruridir. Ayədə buyurulur ki, onlar qəzəbləndikləri vaxt günah etmirlər, qarşı tərəfi əfv edirlər. Əslində, elə belə də olmalıdır. İnsan özü kin-küdurətli olduğu və intiqam odu ilə yandığı halda, Allahdan necə əfv uma bilər? Burada qəzəb məsələsinin xüsusilə qabardılması ona görədir ki, qəzəb insanın içindən baş qaldıran yandırıcı alov kimidir. Qəzəbini cilovlaya bilən insanlar azdır. Ancaq həqiqi möminlər öz qəzəblərinə tabe olmurlar. İmam Baqir (ə) belə buyurmuşdur: “Allah şövq, istək, qorxu və qəzəb vaxtı nəfsinə hakim olan şəxsə Cəhənnəm odunu haram etmişdir.”[12] Hədislərinin birində Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: “Qəzəbləndiyi vaxt qəzəbinə uyğun davranmağa imkanı olduğu halda qəzəbini boğan şəxsin qəlbinə Allah Qiyamət günü rahatlıq və iman bəxş edər.”[13] İmam Sadiq (ə) buyurmuşdur: “Üç xüsusiyyətə malik olan şəxsin imanı kamil olar: haqsızlıq qarşısında mətin olub qəzəbini boğan, hesabı Allaha həvalə edən və bağışlayan şəxs. Bu cür şəxs sorğu-sualsız Cənnətə daxil edilər, onun Rəbiə və Muzir qəbilələri (adam sayına görə ən böyük qəbilələr olduqları üçün bu iki qəbilə ərəblər arasında məsələ çevrilmişdir) kimi çoxluq üçün etdiyi vasitəçiliyi qəbul edilər.”[14]
38. İşlərdə məsləhətləşmək mühüm bir prinsipdir: Məşvərət və məsləhətləşmək ən mühüm sosial mövzulardandır. Məsləhətsiz iş hər zaman qüsurludur. Bir insan əqli cəhətdən nə qədər güclü olsa da, ayrı-ayrı mövzulara yalnız bir və ya bir neçə aspektdən baxa bilər, qalan aspektlər ona məlum olmaz. Ancaq hər hansı bir məsələ şuranın müzakirəsinə çıxarılsa, ağıllar, təcrübələr və müxtəlif baxış bucaqları bir-birinin yardımına tələssə, məsələ tamamilə bişər, nöqsanlar daha az olar, sapmalar olmaz. Peyğəmbər (s) buyurmuşdur: “Başqası ilə məsləhətləşən şəxs doğru yola yönələr.” İmam Əli (ə) buyurmuşdur: “Məsləhət doğru yola yönəlmənin özüdür”. Diqqət çəkən məqam ondan ibarətdir ki, ayədə məsləhətləşmə keçici və müvəqqəti deyil, davamlı bir proqram kimi təqdim edilmişdir. Ayədə bütün işlərin onların arasında məsləhətli şəkildə icra edildiyi vurğulanmışdır. Hətta Peyğəmbər (s) tam ağıl formasına malik olmasına, vəhylə birbaşa əlaqədə olmasına baxmayaraq, ictimai və icra məsələlərində, müharibə, sülh və sair işlərdə səhabələri ilə böyük məmnuniyyətlə məsləhətləşir, hətta problem yarana biləcəyinə belə baxmayaraq, çoxluğun rəyini qəbul edir, bununla da insanlara örnək olurdu. Çünki məsləhətləşmənin xeyri ehtimal edilən zərərlərdən daha çoxdur. Əlbəttə, yaddan çıxarmaq olmaz ki, məşvərət və məsləhətləşmə yalnız icra məsələlərinə və mövzuların öyrənilməsi kontekstinə aiddir. Dini hökmlər, yəni təyin edilməsi yalnız vəhy mənbəyi, kitab və sünnəyə aid edilən imam və Peyğəmbərin (s) canişininin təyin edilməsi kimi məsələlər bu kateqoriyaya aid deyil. “İşləri” ifadəsi də məhz bu faktı çatdırmağa xidmət edir. Çünki dini hökmlər insanların deyil, Allahın işdir.[15]
39. Od qarşısına gətirildikləri zaman sən onların zəlillikdən başlarını aşağı salıb gözucu baxdıqlarını görəcəksən. Möminlər deyəcəklər: “Əsl ziyana uğrayanlar Qiyamət günü özlərini və ailələrini itirənlərdir”. Bilin, zalımlar daimi əzab içində olacaqlar.
40. Onlara Allahdan başqa kömək edəcək himayəçi və dostlar olmayacaqdır. Allah kimi azğınlığa salsa, onun üçün heç bir qurtuluş yolu olmaz.
41. Allahın iradəsi qarşısında dönüşü olmayan gün gəlməmişdən əvvəl Rəbbinizin dəvətini qəbul edin! O gün nə bir sığınacağınız, nə də bir müdafiəçiniz olacaq.
42. Əgər üz çevirsələr, (kədərlənmə,) Biz səni onlara mühafizəçi təyin etməmişik. Sənin vəzifən ancaq təbliğ etməkdir. Biz insana öz rəhmətimizdən daddırdıqda ona sevinir. Onlara öz əlləri ilə etdikləri əməllərin ucbatından bir bədbəxtlik üz verdikdə isə (nankorluq edir). İnsan çox nankordur.
43. Göylərin və yerin hökmranlığı Allaha məxsusdur. O, istədiyini yaradır; istədiyinə qız uşağı, istədiyinə oğlan uşağı bəxş edir.
44. Yaxud (da istəsə,) onlara hər ikisini – oğlan və qızı birlikdə verir, istədiyini də sonsuz edir. Çünki O, biləndir, qadirdir.
45. Allah insanla ancaq vəhylə və ya pərdə arxasından danışır, yaxud bir elçi göndərir və o da Allahın izni ilə Onun istədiyini vəhy edir. Çünki O, ucadır, hikmət sahibidir.

————————————————————————————

51. Vəhy ən mühüm bilik mənbəyidir: “Vəhy” sürətli işarə, sirli danışıq, məktub və ya işarələr vasitəsilə məxfi ismarışlar göndərilməsinə deyilir. Allahın Peyğəmbərə (s) təlqin etdiyi təlimlər sirli şəkildə baş verdiyi üçün həmin əlaqə vəhy adlanmışdır. Quranda bu bilik mənbəyindən çox ayələrdə bəhs edilir.[16] Təkcə Quran deyil, bütün səmavi kitablarda bu mənbə əsas vasitə kimi təqdim edilmişdir. Ümumiyyətlə, səmavi dinlərin davamçıları vəhyi Allahın sonsuz elmindən qaynaqlanan ən mühüm bilik mənbəyi hesab edirlər. Halbuki digər məşhur mənbələr insanların özlərinə aiddir. Buna görə də vəhylə müqayisədə onlar məhdud və kiçikdir. Əgər ağıl, fitrət, vicdan və təcrübəmizi güclü işıqlandırıcılara bənzətsək, vəhy bütün dünyanı işıqlandıran günəşə bənzəyir, onun işıqlandırdığı miqyas çox-çox böyükdür. Buna görə də dindarlara görə vəhy ən mühüm və ən zəngin bilik mənbəyidir. Bu ayədə peyğəmbərlərlə Allah arasında mövcud olan üç əlaqə formasına işarə edilmişdir. Ayədə buyurulur ki, Allah-taala cism olmadığı üçün heç bir insan Onunla qarşılaşa bilməz. İnsan Allahla yalnız üç vasitə ilə əlaqə yarada bilər: 1. Vəhy vasitəsilə. Nəzərə almaq lazımdır ki, burada “vəhy” deyilərkən onun mütləq və qeyd-şərtsiz mənası nəzərdə tutulmur. Çünki ayədə vəhyin ayrı-ayrı növləri olduğu bildirilir. Onlardan yalnız biri ilahi vəhy hesab edilir. İlahi vəhy deyilərkən isə Allahla peyğəmbər arasında heç bir vasitə olmadan baş verən gizli danışıq nəzərdə tutulur. 2. Pərdə arxasından. Bu vəhy forması vasitəli vəhy adlanır. Ayədə həmin vasitə pərdə adlandırılmışdır. Əlbəttə, vəhy edən pərdə deyil, pərdə sadəcə, bir vasitədir və Allah tərəfindən peyğəmbərə gələn vəhy həmin vasitə arxasından çatdırlır. Buna Allah-taalanın Tur dağında Musa (ə) ilə danışmasını misal göstərə bilərik. Belə ki, “Qəsəs” surəsinin 30-cu ayəsində belə buyurulur: “Odun yanına gəlib çatdıqda vadinin sağ tərəfində olan mübarək (bərəkətli) yerdəki ağacdan nida gəldi…” Habelə peyğəmbərlərə yuxu vasitəsilə edilən vəhyləri də buna misal göstərə bilərik. 3. Elçi vasitəsilə. Bu elçi Allahın əmrini peyğəmbərə nazil edən vəhy mələyidir. “Şuəra” surəsinin 193-cü və 194-cü ayələrində belə buyurulur: “Ruhul-əmin onu sənin pak qəlbinə nazil edib” Bir qrup səhabəsi İmam Sadiqdən (ə) soruşur: “Necə olur ki, Peyğəmbər (s) bəzən deyir ki, Cəbrail belə dedi, mənə fərman gətirən Cəbraildir, bəzən isə vəhy gələn vaxt heyrətlənir?” İmam (ə) buyurur: “Bu, ona görədir ki, vəhy birbaşa Allah tərəfindən nazil olanda, Cəbrail vasitəçi olmur. Bu zaman Peyğəmbər (s) vəhyin ağırlığından halsızlaşır. Ancaq vəhyi Cəbrail gətirəndə Peyğəmbər bu hala düşmür, “Cəbrail mənə dedi, bu, Cəbraildir”, – deyə buyurur.” Başqa bir hədisində İmam Sadiq (ə) belə buyurur: “Cəbrail Peyğəmbərin (s) yanına gələndə qarşısında kölələr kimi əyləşir, o icazə vermədən yanına gəlmir.” Hər halda, çoxsaylı hədislər vəhyin Peyğəmbərə (s) bu üç vasitə ilə (vasitəsiz, vasitə və pərdə arxasından və vəhy mələyi vasitəsilə) nazil olduğunu göstərir.[17]
52. Həmin qaydada (əvvəlki peyğəmbərlərə vəhy göndərdiyimiz kimi) Biz sənə ruhu Öz əmrimizlə vəhy etdik. Sən bundan öncə kitab nədir, iman nədir bilmirdin. Lakin Biz onu, qullarımızdan istədiyimizi doğru yola yönəltmək üçün, bir nur etdik. Sən həqiqətən, doğru yola yönəldirsən –
53. göylərdə və yerdəkilərin sahibi olan Allahın yoluna. Bil ki, bütün işlər yalnız Allaha qayıdır.

———————————————————————————–

[1] Əl-Mizan, c.18, səh.5

[2] Nümunə, c.20, səh.350

[3] Nümunə, c.20, səh.357; Əl-Mizan, c.18, səh.18

[4] Nümunə, c.20, səh.364

[5] Pəyame-Quran, c.3, səh.369

[6] Nümunə, c.20, səh.366

[7] Pəyame-Quran, c.3, səh.265

[8] Nümunə, c.20, səh.377

[9] Əl-Mizan, c.18, səh.38

[10] Nümunə, c.18, səh.397

[11] Pəyame-Quran, c.9, səh.225

[12] Nümunə, c.20, səh.459

[13] Üsuli-kafi, c.2 ,səh.139

[14] Nurus-səqəleyn, c.1, səh.464

[15] Nümunə, c.20, səh.462

[16] Pəyame-Quran, c.1, səh.216

[17] Əl-Mizan, c.18, səh.74